8
Trời trở nóng,
ngay cả ban đêm cũng tương đối ấm. Trên cái cây anh đào bị đạn bắn tơi tả trước
bờ công sự của chúng tôi cũng đã xuất hiện những chùm quả nhỏ. Tắm sông không
còn là tra tấn mà đã trở thành niềm vui. Những cây hồng dại, với những chùm hoa
to bằng cái đĩa con mọc rải rác trên cánh đồng bị đạn cày xới xung quanh Torre
Fabian. Phía sau mặt trận thỉnh thoảng lại thấy một người nông dân cài trên kẽ
tai một bông hồng như thế. Buổi tối họ thường mang những chiếc lưới màu xanh đi
săn chim cút. Người ta chăng lưới trên ngọn cỏ rồi nằm xuống và giả làm tiếng
cút mái. Chim đực nghe thấy là bay lại ngay. Khi chim đã chui vào lưới thì chỉ
ném một hòn là nó sẽ sợ, bay lên và mắc lưới liền. Chắc là người ta chỉ bẫy
được chim đực, tôi nghĩ thế là không công bằng.
Bên cạnh chúng
tôi là đơn vị người vùng Andaluse. Tôi không biết họ đến đây bằng cách nào.
Người ta nói rằng họ chạy từ Malaga tới, nhưng chạy nhanh quá đến nỗi vượt qua
cả Valencia mà không biết. Nhưng đây dĩ nhiên là do những người vùng Catalonia
nói, họ vốn coi dân Andaluse là những người bán khai. Mà quả thật, dân Andaluse
dốt nát lắm. Rất ít người biết đọc biết viết, có vẻ như họ không biết mình
thuộc đảng phái nào, một điều mà người Tây Ban Nha nào cũng biết. Lúc thì họ
nghĩ thuộc phái vô chính phủ, khi thì lại cho rằng thuộc phái cộng sản. Đấy là
những người nông dân chất phác, quê mùa, vốn là thợ chăn cừu hay nông dân làm
thuê trên những cánh đồng trồng ôliu, mặt đen sạm vì ánh nắng gay gắt của miền
Nam. Họ quấn thuốc lá rất khéo và thường giúp chúng tôi làm việc này. Thuốc
điếu không còn được phát nữa, nhưng ở Monflorite đôi khi vẫn có thể mua được
những bịch thuốc rất rẻ, trông chẳng khác gì rơm vụn. Mùi vị không đến nỗi nào,
nhưng thuốc khô đến nỗi ngay cả khi đã vấn xong nó vẫn có thể rơi hết ra ngoài,
chỉ còn lại một cái ống rỗng. Thế mà mấy người Andaluse vẫn có thể quấn thành
những điếu thuốc rất đẹp mắt, đầu điếu thuốc còn xoắn chặt lại nữa.
Hai chiến sĩ
người Anh bị ốm vì say nắng. Tôi nhớ nhất là cái nóng ban trưa, lưng trần với
những bao cát nặng đè trên đôi vai rám nắng; quần áo, giầy dép đều rách như xơ
mướp cả. Chúng tôi còn phải đánh vật với con la chuyển đồ ăn tới, nó không sợ
tiếng súng trường nhưng lại bỏ chạy ngay khi nghe thấy tiếng trái phá nổ trên
không trung. Rồi muỗi (chúng bắt đầu hoạt động mạnh) và chuột, chuột dạn đến
nỗi chén cả thắt lưng lẫn bao đạn bằng da. Không có gì xảy ra cả, nếu không
tính những vụ thương vong do bọn bắn tỉa hay những quả đạn pháo hoặc những vụ
bỏ bom mà thỉnh thoảng mới xảy ra ở Huesca. Cây đã mọc đầy lá, chúng tôi làm
những cái sàn bắn tỉa, giống như những cái chòi của thợ săn, ngay trên những
cây dương mọc dọc chiến hào. Ở phía bên kia của Huesca, sức tấn công của quân
ta đang yếu dần. Quân vô chính phủ bị thiệt hại rất nặng nề và không còn đủ sức
phong toả con đường đi Jaca nữa. Họ đã tiến đến gần con đường để giữ nó trong
tầm ngắm của súng máy và khống chế, không để cho xe chạy qua, nhưng hai bên vẫn
còn đóng cách cách nhau cả cây số, nhờ thế mà bọn phát xít có thể đào được cả
một giao thông hào lớn cho xe tải đi. Bọn đào ngũ nói rằng ở Huesca còn nhiều
vũ khí, nhưng lương thực thực phẩm thì đã sắp cạn. Nhưng rõ ràng là thành phố
sẽ không đầu hàng. Với mười lăm ngàn người được trang bị kém như thế này thì
tấn công là việc bất khả thi. Sau này, trong tháng sáu, chính phủ đã rút các
đơn vị khỏi Madrid và tập trung ở Huesca đến ba mươi ngàn người cùng với rất
nhiều máy bay, thế mà thành phố vẫn không thất thủ.
Tôi đi phép sau khi đã ở mặt trận
tất cả là 150 ngày, lúc đó tôi cho rằng đây là một trong những giai đoạn vô ích
nhất của cuộc đời. Tôi tham gia lực lượng dân quân là để đánh nhau với chủ
nghĩa phát xít, nhưng hầu như tôi chẳng phải đánh nhau gì hết. Tôi chỉ sống qua
ngày như một kẻ thờ ơ, nếu không tính đến cảnh rét mướt và mất ngủ thì có thể
nói tôi đã chẳng làm gì để đền đáp lại khẩu phần ăn mà người ta vẫn phát cho
tôi. Có thể đấy chính là số phận của tất cả những người lính trong hầu hết các
cuộc chiến tranh. Nhưng bây giờ nhìn lại, tôi không còn lấy làm tiếc về giai
đoạn đó nữa. Đúng là tôi muốn giúp đỡ chính phủ Tây Ban Nha một cách hiệu quả
hơn, nhưng nếu xét theo quan điểm cá nhân, xét theo quan điểm từ sự tiến bộ của
tôi thì ba bốn tháng ngoài mặt trận không đến nỗi vô ích như tôi nghĩ lúc đó.
Đấy là một giai đoạn khác hẳn, khác với quá khứ mà có thể khác với cả tương
lai, nó đã dạy tôi những điều mà chỉ có ở đấy tôi mới có thể học được.
Cái chính là tôi đã bị cách li trong
suốt thời gian này – ngoài mặt trận người ta gần như bị cách li hoàn toàn với
thế giới bên ngoài: ngay cả những sự kiện ở Barcelona chúng tôi cũng chỉ biết
rất mù mờ - mặc dù tôi sống giữa những người có thể gọi, tuy không thật chính
xác lắm, là những nhà cách mạng. Đấy là do cách làm việc của lực lượng dân
quân, trên mặt trận Aragon, cho đến mãi tháng 6 năm 1937, cách làm việc của nó vẫn chẳng có thay đổi gì đáng kể. Các đơn vị dân
quân do các công đoàn đứng ra thành lập và bao gồm những người có cùng quan điểm chính trị đã tập hợp vào một chỗ những thành phần cách mạng nhất của đất nước. Do một sự tình cờ mà tôi đã rơi vào một cộng đồng, có thể nói là duy nhất ở Tây Âu, nơi mà giác ngộ chính trị và lòng hoài nghi chủ nghĩa tư bản được coi là hiện tượng bình thường. Trên mặt trận Aragon này tôi chỉ là một trong hàng chục ngàn người, đa số, tuy không phải tất cả, đều là công nhân; mọi người đều sống như nhau và hoà vào nhau theo lẽ công bằng. Về lí thuyết thì đấy là công bằng tuyệt đối, trên thực tế thì cũng gần như thế. Theo nghĩa nào đó, có thể nói tôi đã được nếm mùi chủ nghĩa xã hội, ý tôi là mình đã được sống trong không khí của chủ nghĩa xã hội rồi. Rất nhiều hiện tượng bình thường của đời sống như thói hợm hĩnh, lòng tham, sợ hãi cấp trên… đơn giản là đã biến mất. Trong cái không khí bị đồng tiền làm cho băng hoại như ở nước Anh, người ta sẽ không thể nào tưởng tượng được rằng sự phân chia giai cấp đã không còn. Ở đây chỉ có chúng tôi cùng với những người nông dân, không còn ai là chủ ai là tớ nữa. Dĩ nhiên là tình trạng đó không thể kéo dài được lâu. Đấy chỉ là một hoạt cảnh ngắn và có tính khu vực của một trò chơi lớn đang được triển khai trên toàn thế giới mà thôi. Nhưng nó đã kéo dài khá lâu, đủ sức để lại dấu ấn cho tất cả những người đã từng tham gia vào cuộc chơi này. Mặc dù lúc đó chúng tôi đã nguyền rủa tất cả mọi thứ, nhưng sau này chúng tôi mới hiểu rằng mình đã được tiếp xúc với một hiện tượng kì lạ nhưng rất có ý nghĩa. Chúng tôi đã sống trong một cộng đồng, nơi mà thái độ thờ ơ và yếm thế đã phải rút lui để nhường chỗ cho niềm hi vọng, nơi mà từ “đồng chí” có nghĩa là những người đồng chí hướng, chứ không phải như tại đa số các nước khác, là để bịp bợm. Chúng tôi đã từng được thở hít cái không khí bình đẳng đó. Tôi biết rõ rằng bây giờ phải nói chủ nghĩa xã hội chẳng có liên quan gì đến sự bình đẳng mới là đúng mốt. Nước nào trên thế giới cũng có một lũ viết thuê mang tính đảng và các giáo sư ti tiện bóng mượt đang cố “chứng minh” rằng chủ nghĩa xã hội chỉ là chủ nghĩa tư bản nhà nước được kế hoạch hoá, còn động cơ chụp giựt thì vẫn y nguyên như cũ. May mắn là đâu đó vẫn còn tồn tại một quan điểm khác hẳn về chủ nghĩa xã hội. “Bí kíp” của chủ nghĩa xã hội chính là tư tưởng công bằng, chính nó đã lôi kéo những người dân bình thường đến với chủ nghĩa xã hội, làm cho họ sẵn sàng hi sinh mạng sống của mình. Đối
với phần lớn người dân thì chủ nghĩa xã hội nghĩa là xã hội phi giai cấp, không
có nó thì chẳng thể nào gọi là chủ nghĩa xã hội được. Mấy tháng phục vụ trong
lực lượng dân quân có giá trị đối với tôi là vì như thế. Lực lượng dân quân Tây
Ban Nha, đấy là nói lúc nó còn tồn tại, là một mô hình thu nhỏ của chủ nghĩa xã
hội. Sống trong cộng đồng, nơi không còn những kẻ bon chen, tuy thiếu thốn mọi
thứ nhưng không còn đặc quyền đặc lợi và cảnh nịnh hót, người ta có thể đã nhìn
thấy bức tranh sơ lược về những giai đoạn ban đầu của chủ nghĩa xã hội. Rốt
cuộc, không những tôi đã không thất vọng mà còn bị nó hớp hồn nữa. Bây giờ ước
muốn chủ nghĩa xã hội được thiết lập còn mạnh hơn trước. Một phần có thể là do
may mắn mà tôi được sống với người Tây Ban Nha, những người trung thực bẩm sinh
và luôn luôn có xu hướng vô chính phủ; nếu có điều kiện họ có thể làm cho ngay
cả những giai đoạn đầu của chủ nghĩa xã hội thành ra chấp nhận được.
Dĩ nhiên là lúc đó tôi chưa nhận
thức được những thay đổi đang diễn ra trong tư tưởng của mình. Giống như tất cả
những người xung quanh, tôi chỉ thấy buồn chán, nóng, lạnh, bùn bẩn, chấy rận,
thiếu thốn và những hiểm nguy thỉnh thoảng lại xảy ra mà thôi. Hiện nay thì
hoàn toàn khác. Cái giai đoạn tưởng chừng như vô ích và chán ngắt đó lại trở
thành cực kì quan trọng đối với tôi. Nó khác hẳn với cuộc sống trước đây của
tôi và có ma lực giống như kỉ niệm về những tháng ngày xưa cũ vậy. Lúc đó thấy
thật là kinh khủng, nhưng hoá ra nó lại là mảnh đất tốt cho sự phát triển trí
óc của tôi. Tôi rất muốn chuyển đến độc giả không khí của thời ấy. Hi vọng rằng
tôi đã thành công phần nào trong những chương trước của tác phẩm này. Trong tâm
trí tôi chỉ còn lại cái lạnh mùa đông, những người lính rách rưới, những khuôn
mặt trái xoan của người Tây Ban Nha, tiếng súng máy nghe như tiếng lạch cạch
của máy điện báo, mùi nước đái và mùi bánh mì thiu, và những món hầm đầy mùi
sắt tây nuốt vội trong những chiếc bát sắt cáu bẩn.
Tất cả giai đoạn này vẫn còn sống
động trong tâm trí tôi. Tôi vẫn còn tưởng tượng được những sự kiện nhỏ nhặt tưởng chừng chẳng đáng nhớ làm gì. Tôi như thấy mình đang nằm trên một phiến đá, dùng làm giường, trong hầm trú ẩn ở Monte Pocero, còn anh chàng Ramon thì gí mũi vào bả vai tôi mà xỉ. Rồi tôi thấy mình lang thang trong chiến hào đầy bùn, sương mù dày đặc chẳng khác gì làn hơi nước lạnh vần vũ xung quanh. Và tôi thấy mình đang bò trên sườn đồi, vừa giữ thăng bằng vừa nhổ cây hương thảo về làm củi. Mấy viên đạn vô tình réo rắt ở trên đầu.
Tôi đang nằm trong một bụi thông nhỏ
ở giữa thung lũng phía tây Monte Oscuro, bên cạnh là Kopp, Bob Edwards và ba
người Tây Ban Nha nữa. Phía bên phải, trên sườn đồi trọc mầu xám là một đám
lính phát xít đang leo lên, trông như một đàn kiến. Tiếng kèn hiệu của bọn phát
xít vang lên ngay đằng trước. Kopp liếc nhìn tôi rồi hếch mũi chỉ về phía tiếng
kèn hiệu, y như một cậu học trò.
Tôi đang đứng giữa sân ở La Granja.
Đám đông đang cầm bát sắt chen nhau xung quanh chảo thịt hầm. Người đầu bếp to
béo và mệt mỏi đang dùng cái muôi để xua họ tránh ra xa. Ở cái bàn bên cạnh có
một người đàn ông râu ria xồm xoàm với một khẩu súng lục to tướng ngang hông
đang cắt những chiếc bánh mì ra làm năm phần. Phía sau tôi là một giọng hát
mang âm hưởng vùng ngoại ô London (đấy là Bill Chambers, tôi đã cãi nhau một
trận kịch liệt với anh ta, sau này anh đã hi sinh ở ngoại ô Huesca):
Chuột,
chuột, chuột.
Chuột
to như mèo…
Một quả đạn rú rít ngay trên đầu.
Mấy cậu bé mới mười lăm tuổi vội nằm úp mặt xuống đất. Người đầu bếp vội nấp
sau cái chảo. Mọi người cùng ngượng ngập đứng lên khi thấy viên đạn đã bay qua
và nổ cách đó chừng một trăm mét.
Tôi đang đi tuần dọc theo chiến hào,
dưới những tán dương rậm rạp. Trong con mương đầy nước bên cạnh, lũ chuột đang bơi bì bõm chẳng khác gì rái cá. Khi bình minh màu vàng vừa ló rạng ở phía sau, tôi thấy anh lính gác người Andaluse kéo áo choàng kín đầu và cất giọng hát. Phía bên kia vùng đất tranh chấp, cách chỗ chúng tôi chừng một trăm đến hai trăm mét, mấy thằng lính gác phát xít cũng bắt đầu hát.
Ngày 25 tháng tư, sau nhiều lần mañanas
(ngày mai) một đơn vị khác đã đến
thay thế cho chúng tôi. Chúng tôi bàn giao súng, sắp xếp ba lô và hành quân trở
về Monflorite. Tôi không cảm thấy buồn khi phải rời mặt trận. Rận sinh
sôi nảy nở nhanh hơn số bị giết rất nhiều. Đã gần một tháng nay tôi không còn
tất, giầy thì gần như đã mòn hết đế, thành ra tôi hầu như phải đi chân không.
Người đã từng có một cuộc sống văn minh không thể khát khao mãnh liệt bất cứ
cái gì bằng tôi khát khao được tắm nước nóng, được mặc quần áo sạch sẽ và được
ngủ giữa chăn êm nệm ấm. Chúng tôi ngủ vài tiếng đồng hồ trong một nhà kho ở
Monflorite, rồi nhảy lên một chiếc xe tải ngay từ sáng sớm, kịp đón chuyến tàu
năm giờ ở Barbastro, may mắn lên được chuyến tầu tốc hành ở Lerida và vào lúc
ba giờ chiều ngày 24 tháng tư thì đến Barcelona. Rắc rối bắt đầu từ đấy.
9
Từ Mandalay, thượng du của Burma, bạn có thể đi tầu tới Maymyo, nhà ga chính nằm trên đỉnh đồi của cái tỉnh ở ngay biên giới của cao nguyên Shan. Cảm giác thật là lạ lùng. Bạn vừa ra khỏi một thành phố đặc thù của phương Đông, với ánh mặt trời chói chang, với những cành cọ đầy bụi, với mùi cá, mùi gia vị và mùi tỏi, với những loại quả mọng nước vùng nhiệt đới và đám đông người da ngăm đen, và vì bạn đã quen với tất cả, bạn như đã mang theo mình cái không khí ấy lên tầu. Về mặt tâm lí, bạn vẫn còn ở Mandalay khi đoàn tàu dừng lại tại Maymyo, tức là trên độ cao 1200 met[1] so với mặt nước biển. Nhưng vừa ra ngoài là bạn đã như đã bước một thế giới khác hẳn. Bạn được thở một bầu không khí mát mẻ, trong lành, như ở Anh và xung quanh là những thảm cỏ xanh mướt, những bụi dương xỉ, những rặng thông, những người phụ nữ vùng sơn cước má hồng đứng bán những giỏ dâu mọng nước.
Tôi nhớ lại cảnh đó khi trở vể
Barcelona sau ba tháng rưỡi nằm ở mặt trận. Nhớ lại là vì cũng xảy ra cảnh thay
đổi bất ngờ và làm người ta sửng sốt như thế. Không khí mặt trận vẫn còn bám
mãi theo đoàn tầu trên suốt chặng đường tới Barcelona, cũng vẫn cảnh tượng bẩn
thỉu, ôn ào, lộn xộn, quần áo rách nát, thiếu thốn, tình đồng đội và bình đẳng.
Đoàn tầu đã đầy nhóc lính khi rời Barbastro rồi, thế mà ga nào cũng có người
lên, đấy là những người nông dân với những bó rau, những con gà bị xách lộn đầu
xuống dưới, với những bao tải buộc túm lại và vất khắp sàn tàu, sau này mới
biết là đựng những chú thỏ còn sống nguyên – và cuối cùng là một bày cừu, được
lùa vào mọi góc trống trên toa. Lính tráng gào lên những bài hát cách mạng và
thấy bóng cô nào bên đường là họ hôn gió hoặc đưa khăn mùi xoa nửa đỏ nửa trắng
vẫy theo. Những chai vang, chai anis, một loại rượu rất khó uống của vùng
Aragone, được truyền từ tay người nọ sang tay người kia. Với những cái túi đựng
rượu làm bằng da dê của người Tây Ban Nha, người ngồi đầu toa có thể phun thẳng
rượu vào mồm người ngồi cuối toa, đỡ được khối chuyện phiền phức. Ngồi cạnh tôi
là một chú nhóc, mắt đen láy, chỉ khoảng mười lăm tuổi thao thao bất tuyệt suốt
cả chặng đường, còn hai người đàn ông da rám nắng thì ngồi, miệng há hốc như
nuốt lấy từng lời câu chuyện giật gân, mà tôi cho là bịa đặt một trăm phần
trăm, của cậu ta. Sau đó mấy người nông dân này mở túi và mời chúng tôi uống
loại rượu màu đỏ thẫm của họ. Mọi người đều rất vui vẻ, vui không bút nào tả
xiết. Nhưng khi tầu rời Sabadell và đỗ lại ở Barcelona, thì những người xung
quanh bỗng có thái độ xa cách và thù nghịch với chúng tôi và những người giống
như chúng tôi chẳng khác gì tình cảm của những người ở Paris và London.
Bất kì ai từng tới Barcelona vài
lần, cách nhau vài ba tháng, trong thời gian chiến tranh, đều nhận ra ngay
những thay đổi bất thường ở đấy. Và điều ngạc nhiên là dù đến lần đầu vào tháng
tám và trở lại vào tháng giêng năm sau hay đến vào tháng mười hai và trở lại
vào tháng tư, như trường hợp của tôi, thì mọi người cũng đều nói có một chuyện
như nhau: tinh thần cách mạng đã tiêu tan. Dĩ nhiên là những người đến đây vào
tháng tám, khi máu trên đường phố vẫn chưa kịp khô và binh lính còn đóng trong
các khách sạn sang trọng thì Barcelona vào tháng mười hai đã là thành phố tư
sản rồi, nhưng với tôi, một người mới từ Anh sang thì thành phố vẫn là biểu
tượng của giai cấp công nhân. Nhưng ngọn triều đã rút. Barcelona lại là một
thành phố bình thường, tuy có bị chiến tranh làm cho sứt mẻ đôi chút, nhưng ưu
thế của giai cấp công nhân thì đã biến mất từ lâu.
Diện mạo của đám đông thay đổi đến
bất ngờ. Quần áo bộ đội và những bộ bảo hộ lao động màu xanh đã gần như biến mất hẳn, hầu như ai cũng mặc những bộ trang phục mùa hè may rất khéo, thợ may Tây Ban Nha có biệt tài về khoản này. Những người đàn ông béo tốt, thành đạt; những người đàn bà thanh lịch và những chiếc xe bóng lộn có mặt khắp nơi. (Hình như vẫn chưa được có xe riêng, tuy nhiên, có vẻ như tất cả những kẻ “ra hồn người” đều có thể sở hữu một chiếc). Sĩ quan Quân đội Nhân dân
nhan nhản khắp nơi, hồi rời Barcelona tôi hầu như chưa trông thấy người nào. Cứ mười chiến sĩ thì có một sĩ quan. Một số người phục vụ
trong các đơn vị dân quân và được đưa về đây chỉnh huấn, nhưng đa số là những
thanh niên trẻ, vào các trường võ bị vì không muốn đi dân quân. Quan hệ của họ
với chiến sĩ dưới quyền không hoàn toàn giống như quan hệ trong quân đội tư
sản, nhưng phân biệt đẳng cấp thì rõ ràng là có, phụ cấp khác nhau, quân phục
cũng khác nhau. Chiến sĩ mặc áo liền quần, vải thô, màu nâu, còn sĩ quan thì
mặc đồng phục kaki, trang nhã, bó sát lấy người, giống như sĩ quan quân đội
Anh, nhưng đẹp hơn một chút. Tôi ngờ rằng trong hai mươi người thì mới có một
người từng ra mặt trận, nhưng anh nào cũng có một khẩu súng lục đeo kè kè bên
hông, ngoài mặt trận có bao nhiêu tiền cũng không thể mua được một khẩu như
thế. Khi đi trên đường, dân chúng cứ nhìn chằm chằm vào những
bộ quần áo bẩn thỉu của chúng tôi. Dĩ nhiên là, giống như tất cả những người
lính đã từng ở mặt trận vài ba tháng, bộ dạng của chúng tôi chắc là khủng khiếp
lắm. Tôi biết mình trông chẳng khác gì một thằng bù nhìn giữ dưa. Chiếc áo
khoác bằng da đã rách tơi tả, cái mũ len thì chẳng còn hình thù gì, đôi khi lại
còn xệ xuống, che hết cả mắt, đôi ủng thì gần như chỉ còn phần trên. Tất cả
chúng tôi, ít nhiều đều giống như thế, ngoài ra, tóc tai thì bù xù và cáu ghét
nữa, trách gì dân chúng chẳng nhìn. Nhưng chuyện đó chỉ hơi làm tôi thất vọng
thôi, có cảm tưởng rằng những chuyện lạ lùng nào đó đã xảy ra ở đây trong ba
tháng qua.
Mấy ngày sau tôi còn phát hiện ra
nhiều chỉ dấu chứng tỏ cảm tưởng ban đầu của mình là đúng. Thành phố đã biến
đổi một cách sâu sắc. Có thể thấy ngay hai sự kiện chính. Một là dân chúng, tức
là những người dân thường, đã hầu như không còn quan tâm đến chiến tranh nữa;
thứ hai, xã hội đã lại chia thành kẻ giàu, người nghèo, thành giai cấp thượng
lưu và hạ lưu như cũ.
Thái độ bàng quan đối với cuộc chiến làm
người ta phải ngạc nhiên, thậm chí kinh tởm. Nó làm cho những người đến từ
Madrid, thậm chí từ Valencia phát hoảng. Một phần là do Barcelona nằm quá xa
mặt trận; một tháng sau, ở Tarragona, một thành phố sang trọng ngay trên bờ
biển, nơi cuộc sống thường ngày hầu như không bị xoá trộn, tôi cũng thấy dân
chúng có thái độ như thế. Quan trọng là, bắt đầu từ tháng giêng, số người tình
nguyện trên khắp Tây Ban Nha đã giảm hẳn. Tháng hai ở Catalonia một không khí
hào hứng diễn ra xung quanh cuộc tuyển quân lớn đầu tiên, nhưng số người nhập
ngũ gia tăng không đáng kể. Chiến tranh mới kéo dài khoảng sáu tháng, thế mà
chính phủ Tây Ban Nha đã phải dùng đến biện pháp bắt lính, sẽ là bình thường
nếu đấy là chiến tranh ở nước ngoài, nhưng nội chiến thì lại là chuyện khác.
Chắc chắn đấy là do người ta đã không còn hi vọng nhiều vào cách mạng như hồi
đầu nữa. Các đoàn viên công đoàn tự động tham gia lực lượng dân quân và trong
mấy tuần đầu đã đẩy quân phát xít đến tận Zaragoza vì họ tin rằng đang chiến đấu cho chính quyền của giai cấp công
nhân. Nhưng càng ngày càng thấy rõ là chính quyền của giai cấp công nhân đã
thất bại, và không thể trách những người dân thường, nhất là giai cấp vô sản
thành phố, trong bất kì cuộc chiến tranh nào, nội chiến hay ở bên ngoài, thì
đấy cũng là những người phải đăng lính trước tiên. Không ai muốn thua, nhưng đa
số chỉ muốn làm sao chấm dứt cho nhanh. Có thể thấy điều đó ở khắp mọi nơi. Ở
đâu cũng thấy người ta nói một câu chiếu lệ: “Cuộc chiến này khủng khiếp quá.
Bao giờ mới kết thúc nhỉ?” Những người có ý thức chính trị hiểu rõ cuộc chiến
tranh huynh đệ tương tàn giữa phái vô chính phủ và phái cộng sản hơn là cuộc
chiến chống lại Franco. Còn đối với đa số dân chúng thì thiếu lương thực là vấn
đề quan trọng nhất. “Mặt trận” thì xa xôi huyền bí, đấy là nơi các chàng trai
trẻ ra đi mà không trở về hoặc là trở về sau ba bốn tháng, túi rủng rỉnh tiền.
(Binh lính thường được trả toàn bộ tiền lương khi đi phép). Những người bị
thương, ngay cả khi họ phải chống nạng, cũng chẳng được mấy người quan tâm.
Lính tráng không còn được hâm mộ nữa. Các cửa hàng, bao giờ cũng là hàn thử
biểu của thị hiếu xã hội, cho ta thấy rõ điều đó. Khi tôi đến Barcelona lần
đầu, các cửa hàng - nghèo nàn và tàn tạ - bán chủ yếu là đồ quân dụng. Quầy
hàng nào cũng có mũ bộ đội, áo khoác, thắt lưng to bản, dao đi rừng, bi đông
đựng nước, bao súng lục. Bây giờ các cửa hàng đều trông sang trọng hơn, nhưng
chiến tranh đã lùi về dĩ vãng. Sau này, trước ngày lên đường trở lại mặt trận,
tôi có đi mua sắm và phát hiện ra rằng một số thứ ngoài mặt trận không có không
được nhưng lại rất khó mua.
Trong khi đó người ta lại tiến hành
chiến dịch tuyên truyền có hệ thống nhằm chống lại lực lượng dân quân của các
đảng phái và ủng hộ Quân đội Nhân dân. Tình hình thật là lạ lùng. Về lí thuyết,
ngay từ thàng hai tất cả các lực lượng vũ trang đều đã hợp nhất vào Quân đội
Nhân dân. Dân quân, đấy là nói theo giấy tờ, cũng là một phần của Quân đội Nhân
dân, với những mức lương và quân hàm quân hiệu khác nhau..v.v.. và ..v.v.. Các
sư đoàn được thành lập trên cơ sở “các trung đoàn hỗn hợp”, bao gồm cả các đơn
vị quân đội chính qui lẫn các đơn vị dân quân. Nhưng trên thực tế, chỉ có tên
gọi là thay đổi mà thôi. Thí dụ như các đơn vị của P.O.U.M.,
trước đây là sư đoàn Lenin thì nay là sư đoàn 29. Đến mãi tháng 6 vẫn chỉ có
vài đơn vị Quân đội Nhân dân đến được mặt trận Aragon, và kết quả là dân quân
vẫn giữ được cơ cấu riêng và tính chất đặc thù của mình. Nhưng trên bức tường
nào người ta cũng thấy khẩu hiệu do nhân viên chính phủ viết: “Chúng ta cần
Quân đội Nhân dân!”, còn đài và báo chí cộng sản thì không ngừng tấn công, thậm
chí đôi khi với những lời lẽ độc địa, chống lại lực lượng dân quân. Họ bảo là
dân quân không được đào tạo bài bàn, thiếu tinh thần kỉ luật ..v.v.. và
..v..v.. còn Quân đội Nhân dân thì được gọi là “anh hùng”. Phần nhiều là do cách tuyên truyền như thế mà người ta có cảm giác xấu hổ vì đã tình nguyện ra mặt trận, trong khi cứ ở nhà chờ nhập ngũ lại có vẻ như được tán dương. Trong khi đó, chính lực lượng dân quân lại là người bảo vệ chiến tuyến, còn Quân đội Nhân dân thì đang luyện tập ở hậu phương, nhưng người ta đã cố tình bỏ qua chuyện này. Các đơn vị dân quân trở lại mặt trận đã không còn diễu qua thành phố với tiếng trống trận và cờ hoa nữa. Họ được đưa đi một cách lặng lẽ bằng tầu hoả hay xe tải ngay từ lúc năm giờ sáng. Lúc đó một vài đơn vị của Quân đội Nhân dân cũng bắt đầu lên đường ra mặt trận; các đơn vị này, cũng như trước đây, vẫn được đưa tiễn một cách trọng thể. Nhưng việc đưa tiễn các đơn vị này, do mối quan tâm chung đối với cuộc chiến đã phai nhạt nhiều, cũng chẳng được hào hứng như xưa. Sự kiện là về mặt giấy tờ thì dân quân là thành phần của Quân đội Nhân dân đã được bộ máy tuyên truyền lợi dụng một cách khéo léo. Tất cả thắng lợi đều được tự động gán cho Quân đội Nhân dân, còn thất bại thì bao giờ cũng là do dân quân mà ra. Đôi khi có cả chuyện là một đơn vị được ca ngợi, rồi lại bị phê bình, chỉ vì khi thì người ta bảo đấy là Quân đội Nhân dân, lúc lại gọi họ là dân quân.
Ngoài tất cả những chuyện đó ra, tình
hình xã hội cũng đã có những thay đổi rất đáng chú ý. Người không có kinh nghiệm thực tế thì thật khó mà hiểu được. Lần đầu tiên tới Barcelona, tôi nghĩ rằng thành phố này hầu như không có sự phân biệt giai cấp và không có cách biệt quá lớn về tài sản. Chắc chắn là tình
hình đã trông có vẻ như thế. Chẳng mấy khi thấy người mặc diện, không có
hiện tượng xun xoe hay đòi tiền trà thuốc, từ anh hầu bàn đến chị bán hoa hay gã đánh giày đều nhìn thẳng và gọi người đối diện là “đồng chí”. Lúc đó tôi đã không nhận ra rằng đấy chính là sự pha trộn giữa khát vọng và giả trá. Giai cấp công nhân tin vào cuộc các mạng đã khởi đầu nhưng không bao giờ kết thúc này, còn bọn tư sản thì sợ và tạm thời đóng giả làm công nhân. Trong những tháng đầu tiên, chắc chắn là phải có hàng ngàn người sẵn sàng chui vào bộ quần áo bảo hộ lao động và gào lên những khẩu hiệu cách mạng, muốn sống thì phải làm như thế. Bây giờ mọi sự đã trở lại bình thường. Nhà hàng và khách sạn sang trọng lúc nào cũng chật cứng, đấy là những người giàu có, được ăn đủ thứ sơn hào hải vị, trong khi giai cấp công nhân chạy ăn từng bữa, giá cả leo thang khủng khiếp mà tiền lương thì tăng không đáng kể. Ngoài chuyện mọi thứ đều đắt đỏ, còn không có cả hàng hoá nữa, mà cái này thì dĩ nhiên là bao giờ cũng ảnh hưởng đến người nghèo nhiều hơn người giàu. Nhà hàng, khách sạn có vẻ như chẳng gặp mấy khó khăn, muốn mua gì cũng được, nhưng trong các khu lao động thì người mua bánh mì, mua dầu ôliu và những nhu yếu phẩm khác phải xếp hàng dài cả mấy trăm mét[2]. Trước đây tôi đã lấy làm ngạc nhiên vì Barcelona không có người ăn mày, nhưng bây giờ ở đây nhiều ăn mày lắm. Bên ngoài của hàng đồ ăn chế biến
sẵn ở đầu phố Ramblas bao giờ cũng có một đám trẻ con chân trần đứng đợi, hễ có
người ra là chúng bao
vây và ngửa tay xin một ít đầu thừa đuôi thẹo. Ngôn ngữ
“cách mạng” đã không còn được sử dụng nữa. Bây giờ, người ta ít khi gọi bạn là tú
(anh) hay camarada (đồng chí), người ta thường sử dụng cách xưng hô cũ señor
(ngài) hay usted (ông) .
Buenos días đã bắt đầu thay thế cho salud. Hầu bàn đã quay về với
những chiếc áo sơ mi là cứng, còn người bán hàng thì lại có thái độ xun xoe như
cũ. Hai vợ chồng tôi vào một cửa hàng
dệt kim trên phố Ramblas để mua mấy đôi tất. Anh nhân viên bán hàng cúi gập
người và liên tục xoa hai tay vào nhau, thái độ xun xoe còn hơn cả nhân viên bán hàng ở Anh hiện nay, mặc dù cách đây hai ba mươi
năm họ vẫn thường làm như thế. Tiền lót tay đã ngấm ngầm quay trở lại. Các đội
tuần tra của công nhân đã bị giải tán, lực lượng cảnh sát thời trước chiến tranh
đã xuất
hiện trở lại trên đường phố. Kết quả là
hộp đêm và các nhà chứa sang trọng, mà một thời đã bị các đội tuần tra công
nhân cấm chỉ, đã vội vã mở cửa trở lại[3].
Mọi thứ đều nhằm thoả mãn nhu cầu của những người có của, thí dụ nhỏ nhưng khá
rõ là cảnh thiếu thuốc lá. Thiếu đến mức người ta bán cả những điếu thuốc vấn
từ rễ cây cam thảo. Tôi đã thử hút một lần. (Nhiều người đã thử hút một lần).
Franco chiếm giữ quần đảo Canary, khu vực trồng thuốc lá chính của Tây Ban Nha.
Chính phủ chỉ còn trong kho số thuốc được sản xuất từ trước chiến tranh. Dự trữ
còn ít đến mức cửa hàng bán thuốc chỉ mở mỗi tuần một lần. Phải xếp hàng vài
tiếng đồng hồ và may lắm thì mới mua được một bao bé tí. Về lí thuyết, chính
phủ không cho nhập thuốc lá vì sẽ làm hao hụt số vàng dự trữ dùng để mua vũ khí
và những thứ cần thiết khác. Nhưng trên thực tế, việc nhập
lậu các loại thuốc lá đắt tiền, như Lucky Strikes, vẫn diễn ra thường xuyên.
Bọn buôn lậu tha hồ hốt bạc. Có thể công khai mua thuốc lá nhập lậu trong các khách sạn sang trọng, thậm chí ngay trên đường phố, tuy phải lén lút một chút, với giá là mười peseta (tiền lương một ngày của dân quân) một bao. Buôn lậu có lợi cho người giàu vì thế mà được lờ đi. Nếu có tiền, có thể mua đủ thứ, bao nhiêu cũng được, trừ mỗi bánh mì là món được phân phối tương đối nghiêm chính. Cách đây mấy tháng, khi công nhân còn kiểm soát hay có vẻ như còn kiểm soát tình hình, không thể nào xảy ra cảnh cách biệt giàu nghèo như thế được. Nhưng sẽ là bất công nếu quy tất cả cho sự thay đổi cho chính quyền. Một phần là do cuộc sống an toàn ở Barcelona, nếu thỉnh thoảng không có vài vụ không kích thì chẳng có gì gọi
là chiến tranh hết. Ở Madrid tình hình khác hẳn, tất cả những người đã đến đấy
đều nói như thế. Mối nguy hiểm treo trên đầu đã buộc mọi người phải có tinh
thần đồng đội. Thật là kinh tởm khi thấy một người đàn ông béo tốt nhai chim cút trước
mặt mấy đứa trẻ ăn xin, nhưng bạn sẽ khó gặp cảnh tượng đó khi súng đại bác gầm
rú xung quanh.
Có lần, một hay hai ngày sau những
trận đánh diễn ra trên đường phố, tôi có đi ngang qua một dãy phố sang trọng và
nhìn thấy cửa hàng bánh kẹo bày đầy những loại bánh nướng và kẹo sang trọng với
giá cao đến chóng mặt. Bạn có thể thấy những cửa hàng như thế trên phố Bond
Street ở London hay Rue de la Paix ở Paris. Tôi nhớ mình đã phát hoảng và ngạc
nhiên khi nghĩ rằng người ta có thể dùng tiền để mua những món hàng như thế ở
cái đất nước bị chiến tranh tàn phá và nghèo đói này. Nhưng xin Chúa tha tội
cho tôi vì đã làm ra vẻ cao đạo như thế. Sau mấy tháng thiếu thốn, tôi cảm thấy
thèm đủ thứ món ngon, thèm rượu vang, thèm cốctai, thèm thuốc lá Mỹ và nhiều
thứ khác nữa; phải công nhận là tôi đã chẳng từ bất cứ món hàng xa xỉ nào, miễn
là có đủ tiền để mua. Trong tuần đầu tiên, trước khi diễn ra những trận đánh
trên đường phố, tôi đã làm liền một lúc mấy việc liên quan với nhau. Thứ nhất,
như đã nói, tôi lao vào hưởng thụ để bù cho những ngày kham khổ. Thứ hai, vì ăn
nhiều, uống lắm mà tôi cảm thấy hơi mệt suốt cả tuần liền. Tôi cảm thấy khó
chịu, thế là leo lên giường nằm suốt nửa ngày, vừa dậy đã lại chén một bữa ra
trò và lại cảm thấy mệt. Cũng thời gian đó tôi đã bí mật đàm phán để mua một
khẩu súng lục. Tôi rất cần một khẩu súng lục, khi đánh giáp lá cà súng lục hiệu
quả hơn súng trường, nhưng khó kiếm lắm. Chính phủ chỉ phát súng lục cho cảnh
sát và sĩ quan Quân đội Nhân dân, không phát cho dân quân. Phải tự mua, dĩ
nhiên là bất hợp pháp, từ những kho hàng bí mật của bọn vô chính phủ. Rất nhiều
rắc rối và phiền toái, nhưng cuối cùng, một anh bạn trong đội quân vô chính phủ
cũng tìm cách mua được cho tôi khẩu súng lục tự động 26 li nhỏ tí, chẳng có mấy
giá trị, chỉ có khả năng sát thương trong vòng chưa đến năm mét[4],
nhưng có còn hơn không. Ngoài ra, tôi còn chuẩn bị rút khỏi lực lượng dân quân
của P.O.U.M. và chuyển sang đơn vị khác với mục đích là
được điều đến mặt trận Madrid.
Trước đây tôi từng nói với mọi người
rằng sẽ đi khỏi lực lượng P.O.U.M. Nếu chỉ theo sở thích
cá nhân thì tôi thích gia nhập đội quân vô chính phủ hơn. Khi đã là thành viên
C.N.T. thì có nhiều khả năng là sẽ được gia nhập lực lượng dân quân F.A.I., nhưng có người bảo với tôi rằng F.A.I.
muốn đưa tôi đến mặt trận Teruel chứ không phải Madrid. Nếu tôi muốn đến mặt
trật Madrid thì tôi phải ra nhập Binh đoàn Quốc tế, mà như thế lại cần có lời
giới thiệu của một đảng viên Cộng sản. Tôi tìm được một người bạn là đảng viên,
đang công tác trong lực lượng y tế Tây Ban Nha và kể cho anh ta nghe trường hợp
của mình. Anh ta có vẻ như rất muốn tuyển mộ tôi và bảo tôi nếu có thể thì
thuyết phục thêm vài người Anh nữa trong lực lượng I.L.P.
cùng đi với tôi. Nếu sức khoẻ của tôi khá hơn thì tôi đã đồng ý ngay lúc ấy
rồi. Bây giờ thật khó mà nói nếu tôi đi thì sẽ như thế nào. Có nhiều khả năng
là tôi đã được đưa tới Albacete trước khi xảy ra những trận đánh trên đường phố
ở Barcelona. Trong trường hợp đó, vì không thấy những trận đánh ở cự li gần, có
thể tôi đã chấp nhận luận điệu tuyên truyền của chính phủ. Mặt khác, nếu tôi
chịu sự chỉ huy của quân cộng sản trong thời gian diễn ra trận chiến ở
Barcelona mà thâm tâm vẫn trung thành với đồng đội trong lực lượng P.O.U.M., thì hoàn cảnh của tôi thật là tiến thoái lưỡng nan.
Nhưng tôi còn một tuần phép nữa, tôi rất muốn củng cố lại sức khoẻ trước khi
lên đường ra mặt trận. Ngoài ra — những chuyện vặt vãnh như thế lại thường
quyết định số phận người ta — tôi phải đợi người thợ giày khâu xong đôi ủng
mới. (Quân đội Tây Ban Nha không làm được những đôi giày to như của tôi). Tôi
bảo người bạn đảng viên là sẽ quyết định sau. Còn bây giờ tôi muốn nghỉ đã.
Thậm chí tôi còn nghĩ hay là chúng tôi, tức là tôi và bà xã đi tắm biển vài
ngày. Thật là một ý tưởng hay! Nhưng tình hình chính trị cho thấy đấy là những
việc không thể làm được vào lúc này.
Vì bên dưới vẻ ngoài của một thành
phố ở hậu phương, bên dưới cảnh xa hoa và nghèo túng đang gia tăng của nó, bên
dưới cảnh hào nhoáng của các đường phố với những quán bán hoa, những lá cờ đầy
màu sắc, những biểu ngữ tuyên truyền và đám đông ồn ào của nó, ẩn chứa một cảm
giác kinh hoàng và không thể nào lầm lẫn được về lòng hận thù và cuộc đấu tranh
chính trị đang diễn ra. Dân chúng, dù thuộc trường phái nào, cũng đều tiên
đoán: “Rắc rối đến nơi rồi”. Nguy cơ cũng đơn giản và dễ hiểu. Đấy là sự đối
đầu giữa những người muốn đưa cách mạng tiến lên và những người muốn trì hoãn
hoặc ngăn chặn – rút cục lại là sự đối đầu giữa những người vô chính phủ và
những người cộng sản. Toàn bộ quyền lực chính trị ở Catalonia nằm trong tay các
đơn vị P.S.U.C. và đồng minh của họ là lực lượng của
phái Tự do. Nhưng còn lực lượng C.N.T. nữa, không biết là mạnh đến mức nào,
trang bị kém hơn và mục tiêu cũng không rõ rệt bằng đối thủ, song lại đông và
nắm giữ được những ngành công nghiệp then chốt. Trong tình hình phân bố lực
lượng như thế, rắc rối là không thể tránh được. Chính quyền Catalonia, do P.S.U.C. kiểm soát, cho rằng muốn bảo vệ được địa vị của mình thì
việc đầu tiên là phải tước vũ khí đang nằm trong tay công nhân C.N.T.
Như tôi đã nói trước đây, giải tán các đơn vị dân quân là để nhằm mục đích đó.
Đồng thời, người ta tiến hành khôi phục lại và tăng cường cho các lực lượng
cảnh sát và bảo vệ vũ trang, có từ trước chiến tranh. Không có gì khó hiểu cả.
Lực lượng bảo vệ vũ trang, tương tự như hiến binh ở các nước khác, trong gần
một trăm năm qua vẫn làm nhiệm vụ vệ sỹ cho những người giàu có. Đồng thời, lại
có lệnh thu hồi hết vũ khí do cá nhân nắm giữ. Lệnh đó đương nhiên là không
được thực hiện, rõ ràng là chỉ có dùng vũ lực thì mới có thể tước được vũ khí
của quân vô chính phủ. Suốt thời gian đó lại có tin đồn, thường là mơ hồ và mâu
thuẫn vì báo chí bị kiểm duyệt, về những vụ đụng độ nhỏ xảy ra trên khắp vùng
Catalonia. Ở một vài nơi cảnh sát vũ trang đã tấn công các vị trí của quân vô
chính phủ. Ở Puigcerda, trên biên giới với Pháp, một đơn vị cảnh sát vũ trang
được lệnh chiếm trụ sở Hải quan do quân vô chính phủ giữ. Antonio Martin, một
người vô chính phủ nổi tiếng bị giết chết trong trận này. Những sự cố tương tự
như thế từng xảy ra ở Figueras và theo tôi biết thì ở cả Tarragona nữa. Một
loạt những cuộc bãi công không chính thức cũng đã xảy ra ở khu lao động ngoại
ô. Có thời thành viên của C.N.T. và U.G.T.
còn giết lẫn nhau. Đôi khi, sau những vụ giết chóc là những đám tang có tính
khiêu khích với rất nhiều người tham
gia, rõ ràng là có ý kích động hận thù chính trị. Một thời gian ngắn trước đây,
có một thành viên C.N.T. bị hạ sát, và C.N.T. đã tổ chức
một đám tang với hàng trăm ngàn người tham gia. Cuối tháng tư, ngay sau khi tôi
tới Barcelona thì ông Roldan, một nhân vật xuất chúng của U.G.T.
bị người của C.N.T. giết. Chính phủ hạ lệnh tất cả các cửa hàng đều phải đóng
cửa và tổ chức một đám tang vô cùng lớn, chủ yếu là các đơn vị Quân đội Nhân
dân tham gia. Đoàn đưa tang kéo dài đến hai tiếng đồng hồ. Tôi đứng trong cửa
sổ khách sạn nhìn theo đoàn đưa tang mà lòng lạnh băng. Rõ ràng, đám tang chỉ là
cách phô trương lực lượng, chỉ cần tiến thêm một bước ngắn nữa là sẽ có cảnh
đầu rơi máu chảy. Ngay đêm đó vợ chồng tôi đã bị đánh thức bởi một tiếng nổ
trên quảng trường de Cataluña, cách khách sạn của chúng tôi từ một đến
hai trăm mét[5]. Hôm sau chúng tôi nghe
nói rằng một thành viên C.N.T. đã bị hạ sát. Thủ phạm
được cho là người của U.G.T. Rất có thể là có bàn tay của những tên khiêu khích trong những vụ
giết chóc này. Có thể thấy thái độ của báo chí tư sản ngoại quốc đối với
mối thâm thù giữa cộng sản và vô chính phủ: họ nói rất nhiều về cái chết của
Roland, nhưng vụ trả đũa sau đó thì bị ỉm đi.
Ngày 1 tháng 5 đang tới gần và người
ta nói tới một cuộc biểu tình cực lớn, cả C.N.T. và U.G.T. sẽ cùng tham gia. Những người lãnh đạo của C.N.T., có thái
độ ôn hoà hơn nhiều thành viên của họ, từ lâu đã tìm cách hoà giải với U.G.T.; mục tiêu của họ là hợp nhất hai tổ chức công đoàn thành một liên minh cực lớn. Ý tưởng là C.N.T. và U.G.T. sẽ cùng
diễu hành và thể hiện tình đoàn kết của họ. Nhưng cuộc diễu hành đã bị huỷ bỏ vào phút chót. Rõ ràng là cuộc diễu hành sẽ dẫn tới bạo động. Kết quả là không có tổ chức kỉ niệm ngày 1 tháng 5. Thật là kì quặc. Barcelona, được gọi là thành phố cách mạng, có thể là thành phố duy nhất
trong vùng phi-phát xít ở châu Âu không tổ chức kỉ niệm ngày này. Nhưng tôi
công nhận là đã thở phào nhẹ nhõm. Theo kế hoạch thì người của I.L.P.
sẽ cùng diễu hành với các đơn vị của P.O.U.M. và mọi
người đều cho là sẽ có rắc rối. Tôi chẳng muốn dính líu vào những vụ đánh nhau
vô nghĩa trên đường phố một tí nào. Bước đi trên đường phố, dưới những lá cờ đỏ
với những câu khẩu hiệu làm chấn động lòng người để rồi bị hạ sát bởi một phát
súng tiểu liên do một người hoàn toàn xa lạ bắn ra từ cửa sổ ngôi nhà bên cạnh
– không, tôi nghĩ rằng cái chết của mình phải hữu ích hơn.
No comments:
Post a Comment