Những người còn nghi ngờ rằng văn chương không chỉ đưa chúng ta chìm vào giấc mơ của cái đẹp và hạnh phúc mà còn cảnh báo cho chúng ta về tất cả những hình thức áp bức, hãy tự hỏi mình vì sao tất cả các chế độ cố tình kiểm soát hành vi của các công dân từ lúc còn nằm nôi cho đến khi chết đều sợ tự do đến mức phải thiết lập hệ thống kiểm duyệt và phải theo dõi các nhà văn có tư tưởng độc lập một cách kĩ lưỡng đến như thế? Họ làm như thế vì biết rằng nếu để cho trí tưởng tượng tự do lang thang trên những trang sách thì họ sẽ gặp nguy hiểm đến mức nào, họ hiểu rằng khi người đọc so sánh cái tự do được thể hiện trong đó, so sánh cái tự do đủ sức làm cho trí tưởng tượng trở thành khả dĩ với chính sách ngu dân và sự sợ hãi đang đứng đợi ngoài đời thì trí tưởng tượng sẽ trở thành lực lượng dễ bùng nổ đến mức nào.
Tôi học đọc từ năm lên năm tuổi, trong lớp học của người anh trai tên là Justiniano, trong ngôi trường mang tên De la Salle Academy ở thành phố Cochabamba, Bolivia. Đấy là sự kiện quan trọng nhất trong cuộc đời tôi. Gần bảy mươi năm sau tôi vẫn còn nhớ rất rõ sự kì diệu của việc chuyển các từ ngữ trong sách thành hình ảnh đã làm cho cuộc đời tôi thêm phong phú đến mức nào, nó đã phá vỡ các rào cản của không gian và thời gian, nó cho phép tôi ngao du cùng thuyền trưởng Nemo suốt hai vạn dặm dưới đáy biển, chiến đấu cùng d’Artagnan, Athos, Portos và Aramis trong cuộc đấu tranh chống lại những mưu toan nhằm hãm hại nữ hoàng trong những ngày Richelieu nắm quyền; hay hóa thân thành Jean Valjean đang cõng trên lưng tấm thân bất động của Marius và tập tễnh bước trong những đường cống ngầm của Paris.
Đọc biến giấc mơ thành cuộc đời và biến cuộc đời thành giấc mơ và đưa cả vũ trụ văn chương đền gần tới mức một cậu bé như tôi hồi ấy cũng có thể với tới được. Mẹ tôi nói rằng những tác phẩm đầu tay của tôi là sự tiếp tục của những câu chuyện mà tôi đã đọc vì tôi cảm thấy buồn khi câu chuyện kết thúc hoặc là tôi muốn thay đổi kết cục của chúng. Mà cũng có thể đây chính là điều tôi đã làm cả đời nhưng không nhận ra: tôi đã kéo dài – ngay cả khi đã trưởng thành và già đi – những câu chuyện từng lấp đầy tuổi thơ tôi bằng những điều kinh ngạc và những cuộc phiêu lưu.
Ước gì hôm nay mẹ tôi cũng có mặt ở đây, mẹ tôi từng khóc khi đọc thơ của Amado Nervo và Pablo Neruda. Cả ông tôi là Pedro nữa - ông có một cái mũi to và cái đầu hói bóng lóang – chính ông đã khen ngợi những bài thơ của tôi. Và cả bác Lucho, người đã nhiệt tình khuyến khích tôi dành cả tâm hồn và thể xác cho việc viết lách dẫu rằng văn chương ở thời đó và tại đấy chẳng bù đắp được gì nhiều cho những người dấn thân vì sự nghiệp của nó. Những người như thế đã đứng bên tôi trong suốt cuộc đời mình, những người đã yêu thương tôi, động viên tôi và truyền cho tôi niềm tin của họ mỗi khi tôi ngã lòng. Nhờ có họ và dĩ nhiên là nhờ sự ngoan cố và một ít may mắn của tôi mà tôi đã có thể dành hầu như toàn bộ cuộc đời mình cho niềm say mê, cho một thói xấu, cho sự kì diệu của việc viết lách, cho sự sáng tạo ra một đời sống song hành với cuộc đời của chúng ta để ta có thể tạm trú mỗi khi xảy ra nghịch cảnh, tạo ra cuộc sống có thể biến điều khác thường trở thành tự nhiên và tự nhiên lại trở khác thường, xua tan hỗn loạn, biến xấu thành đẹp, biến phút chốt trở thành thiên thu, và vượt qua được cả chết chóc.
Sáng tác truyện không phải là việc dễ. Khi tình tiết câu chuyện trở thành ngôn từ thì dự định tan dần ra trên trang giấy, ý tưởng và hình ảnh cũng nhạt nhòa theo. Làm thế nào để chúng lại trở thành sống động? May là lúc nào cũng có các bậc đại sư ở bên cạnh, bao giờ cũng có những người thày để tôi học, những thí dụ để tôi theo. Flaubert dạy tôi rằng tài năng là kỉ luật sắt và sự kiên trì trong một thời gian dài. Faulkner dạy tôi rằng hình thức – phong cách và cấu trúc tác phẩm – có thể làm tăng hay giảm giá trị của đề tài. Martorell, Cervantes, Dickens, Balzac, Tolstoy, Conrad, Thomas Mann dạy tôi rằng phạm vi và qui mô của tác phẩm cũng quan trọng chắng khác gì văn phong và bố cục. Sartre dạy tôi rằng ngôn từ là hành động, rằng một cuốn tiểu thuyết, một vở kịch hay một tiểu luận, trong những giai đoạn nhất định và với những điều kiện thuận lợi, có thể làm thay đổi cả cục diện của lịch sử. Camus và Orwell dạy tôi rằng văn chương mà không có đạo đức là văn chương phi nhân, còn Malraux thì dạy tôi rằng chủ nghĩa anh hùng và anh hùng ca có thể xuất hiện trong thời đại ngày nay cũng như đã từng xuất hiện vào thời của các các Argonauts, thời của Odyssey và Iliad.
Nếu trong bài diễn văn này tôi phải nhắc lại tên tất cả những nhà văn mà tôi hàm ơn – cả trong việc lớn lẫn việc nhỏ - thì bóng của họ sẽ làm mờ mịt cả đất trời. Nhiều đến nỗi không thể nào đếm nổi. Họ không chỉ chia sẻ với tôi những bí quyết của nghệ thuật viết truyện mà còn giúp đỡ tôi khám phá những tầng sâu thẳm nhất trong tâm hồn của con người, ngưỡng mộ sự nghiệp anh hùng và kinh hoàng trước những hành vi tàn bạo cũng của con người. Họ là những người bạn sốt sắng nhất của tôi, là những người đã thổi hồn vào năng khiếu của tôi, từ những tác phẩm của họ tôi đã phát hiện ra rằng ngay cả trong những hoàn cảnh tồi tệ nhất thì người ta vẫn có quyền hi vọng, và phải cố gắng sống vì nếu không sống thì ta sẽ không thể đọc và không thể nghĩ ra những câu chuyện.
Có đôi khi tôi đã tự hỏi rằng ở một đất nước như nước tôi, một đất nước có rất ít người đọc, lại có quá nhiều người nghèo và mù chữ, có quá nhiều bất công và văn học là đặc quyền của một số ít người thì viết có phải là thú chơi xa xỉ hay không. Nhưng những ngờ vực như thế không bao giờ dập tắt đam mê của tôi, tôi vẫn viết ngay cả khi việc kiếm sống chiếm hấu như toàn bộ thời gian của tôi. Tôi tin rằng mình đã hành động đúng, vì nếu văn học chỉ phát triển khi xã hội phải đã nền văn hóa cao, đã có tự do, thịnh vượng và công lí thì văn học sẽ không bao giờ tồn tại được. Nhưng nhờ có văn chương, nhờ nhận thức mà nó định hình, nhờ những khát vọng và đam mê mà gây ra trong lòng người đọc và nhờ sự thất vọng với hiện thực sau khi chúng ta trở về từ cuộc viễn du vào trong vương quốc tuyệt với của trí tưởng tượng mà nền văn minh hiện nay đã không còn tàn bạo như thời những người kể truyện bắt đầu nhân tính hóa cuộc đời bằng những truyện ngụ ngôn của họ. Nếu không có những cuốn sách hay mà ta đã đọc thì ta sẽ là những người tồi tệ hơn, dễ thỏa hiệp hơn, không điềm đạm bằng, dễ bảo hơn, và tinh thần phê phán, cũng là động cơ của tiến bộ sẽ không thể tồn tại được. Tương tự như viết, đọc cũng là cách tự vệ nhắm chống lại những thiếu thốn của cuộc đời. Khi chúng ta tìm trong tác phẩm văn chương cái mà cuộc đời còn chưa có, ta nói, mà không thành tiếng hoặc thậm chi không biết là mình nói, rằng cuộc đời, như nó đang là, không thể thỏa mãn được cơn khát của ta về cái tuyệt đối – nền tảng của điều kiện sống của con người – và cuộc sống phải tốt hơn. Chúng ta tưởng tượng để có thể sống nhiều cuộc đời như ta mong muốn trong khi ta chỉ có mỗi một cuộc đời mà thôi.
Không có trí tưởng tượng chúng ta sẽ không nhận thức được rằng giá trị của tự do là làm cho cuộc đời trở thành chịu đựng được, khi tự do bị những tên bạo chúa, những hệ tư tưởng hay tôn giáo chà đạp thì cuộc đời sẽ trở thành địa ngục trần gian. Những người còn nghi ngờ rằng văn chương không chỉ đưa chúng ta chìm vào giấc mơ của cái đẹp và hạnh phúc mà còn cảnh báo cho chúng ta về tất cả những hình thức áp bức, hãy tự hỏi mình vì sao tất cả các chế độ cố tình kiểm soát hành vi của các công dân từ lúc còn nằm nôi cho đến khi chết đều sợ tự do đến mức phải thiết lập hệ thống kiểm duyệt và phải theo dõi các nhà văn có tư tưởng độc lập một cách kĩ lưỡng đến như thế? Họ làm như thế vì biết rằng nếu để cho trí tưởng tượng tự do lang thang trên những trang sách thì họ sẽ gặp nguy hiểm đến mức nào, họ hiểu rằng khi người đọc so sánh cái tự do được thể hiện trong đó, so sánh cái tự do đủ sức làm cho trí tưởng tượng trở thành khả dĩ với chính sách ngu dân và sự sợ hãi đang đứng đợi ngoài đời thì trí tưởng tượng sẽ trở thành lực lượng dễ bùng nổ đến mức nào. Khi nhà văn nghĩ ra câu chuyện, thì dù muốn, hay không; dù biết, hay không, anh ta cũng đang truyền bá sự bất mãn: anh ta chỉ cho mọi người thấy rằng thế giới chưa hoàn thiện và cuộc đời trong trí tưởng tượng giàu có hơn là đời sống thường nhật của chúng ta. Nếu sự kiện này ăn sâu bén rễ vào nhận thức và tình cảm của người dân thì sẽ làm cho dân chúng trở thành những người vững vàng hơn, họ sẽ không dễ dàng nghe theo những lời nói dối của những điều tra viên và những tên cai ngục, những kẻ luôn thuyết phục họ rằng sống sau song sắt nhà tù thì sẽ an toàn hơn và sung sướng hơn.
Văn chương đích thực xây những cây cầu kết nối các dân tộc lại với nhau, và bằng cách làm cho chúng ta vui, đau khổ hay ngạc nhiên, nó liên kết chúng ta, mặc cho những khác biệt về ngôn ngữ, tín ngưỡng, thói quen và thành kiến. Khi con cá voi lớn chôn cất thuyền trưởng Ahab vào lòng đại dương thì trái tim của độc giả ở Tokyo , Lima
Mỗi thời ác mộng mỗi khác. Thời của chúng ta là thời của những kẻ cuồng tín, của những tên khủng bố liều chết: đấy là giống người có từ quá khứ xa xưa, họ tin rằng giết người là được lên thiên đàng, rằng máu của những người vô tội sẽ rửa sạch những nỗi nhục nhã mà người ta đã gây ra cho bộ lạc của họ, sẽ sửa chữa được bất công và sẽ đem chân lí thay thế cho niềm tin sai lầm. Trên khắp thế giới, hàng ngày có biết bao nhiêu người trở thành nạn nhân của những kẻ cho rằng họ là người nắm được chân lí tuyệt đối. Khi đế chế toàn trị sụp đổ, chúng ta từng tin rằng hòa bình, chủ nghĩa đa nguyên và quyền con người sẽ giành được sự tôn trọng và những hiện tượng như giết hại hàng loạt người Do Thái, tội diệt chủng, xâm lược và chiến tranh hủy diệt sẽ trở thành quá khứ. Nhưng không phải như thế. Tình trạng dã man bung ra dưới những hình thức mới, lại được sự cuồng tín khuyến khích và cùng với sự phổ biến của vũ khí hủy diệt hàng loạt, chúng ta không được quên rằng một nhóm những “đấng cứu thế” điên rồ một ngày nào đó có thể kích động một vụ hủy diệt hạt nhân. Chúng ta phải ngăn chặn, phải chống lại và phải đánh bại chúng. Số đó không phải là nhiều, mặc dù tội ác của chúng đã gây ra những vụ ồn ào lan truyền trên khắp hành tinh và những cơn ác mộng mà chúng gây ra đã làm chúng ta khiếp sợ. Nhưng chúng ta không được để cho những kẻ muốn tước đoạt quyền tự do mà chúng ta đã dành được trong suốt chiều dài lịch sử của nền văn minh đe dọa chúng ta. Chúng ta phải bảo vệ nền dân chủ tự do: với tất cả những hạn chế của mình, dân chủ tự do vẫn là hiện thân của chủ nghĩa đa nguyên về mặt chính trị, cùng tồn tại, lòng khoan dung, quyền con người, tôn trọng ý kiến phê bình, tính chính danh, bầu cử tự do, luân phiên nắm quyền – tức là tất cả những gì đã đưa chúng ta ra khỏi tình trạng dã man và đã đưa chúng ta đến gần hơn – dù không bao giờ đạt được - với cuộc sống tốt đẹp, cuộc sống lí tưởng mà văn chương đã vẽ ra, một cuộc sống mà ta chỉ có thể nghĩ ra, viết lên giấy và đọc được mà thôi. Chiến đấu chống lại những kẻ cuồng tín sát nhân là chúng ta đang bảo vệ quyền được mơ ước và quyền biến ước mơ thành sự thật của chúng ta.
Thời thanh niên, cũng như nhiều nhà văn thuộc thế hệ tôi, tôi đã là một người Marxist và tin rằng chủ nghĩa xã hội sẽ chữa trị được tình trạng bóc lột và bất công xã hội vốn đã trở thành gay gắt ở đất nước tôi, ở Mĩ Latin và ở cả phần còn lại của Thế giới Thứ ba. Sự vỡ mộng của tôi với chủ nghĩa quốc gia, chủ nghĩa tập tập thể và quá trình chuyển hóa để trở thành một người dân chủ và theo trường phái tự do như tôi đang là – và cố gắng trở thành – là một quá trình lâu dài và đầy khó khăn. Quá trình này diễn ra một cách chậm chạp, là hậu quả của việc chuyển hóa cách mạng Cuba – mà ban đầu tôi rất ngưỡng mộ - theo mô hình toàn trị của Liên Xô, hậu quả của những câu chuyện của những người bất đồng chính kiến đã chạy thóat khỏi hàng rào kẽm gai của quần đảo ngục tù GULAG, của cuộc xâm lược của quân đội các nước khối Warsaw vào Tiệp Khắc, và của những nhà tư tưởng như Raymond Aron, Jean Francois Rével, Isaiah Berlin, và Karl Popper, nhờ có họ mà tôi đã đánh giá lại nền văn hóa dân chủ và xã hội mở. Họ là những tấm gương về sự sáng suốt và lòng dũng cảm giữa lúc giới trí thức phương Tây, vì tính nhẹ dạ và chủ nghĩa cơ hội, có vẻ như đã bị chủ nghĩa xã hội Liên Xô cho ăn bùa mê thuốc lú, hoặc thậm chí còn tồi tệ hơn thế, là đã bị mụ phù thủy mình đầy máu me của Cuộc Đại Cách Mạng Văn Hóa của Trung Quốc lừa gạt nữa.
Khi còn bé tôi đã mơ được đến Paris, vì bị nền văn học Pháp hớp hồn, tôi tin rằng được sống ở đấy, được thở bầu không khí mà Balzac, Stendhal, Baudelaire, và Proust đã từng thở sẽ giúp tôi trở thành nhà văn thực sự, còn cứ ở lại Peru thì tôi chỉ có thể trở thành nhà văn cho những tờ phụ trương ra ngày chủ nhật và ngày lễ mà thôi. Sự thật là tôi mang ơn nước Pháp và nền văn hóa Pháp vì những bài học không thể nào quên, thí dụ như văn chương không chỉ là đam mê mà còn là kỉ luật, lao động và lòng kiên trì nữa. Tôi đã sống ở đấy khi Sartre và Camus còn sống và còn sáng tác, tôi đã sống cùng thời với Ionesco, Beckett, Bataille và Cioran, cùng thời với kịch của Brecht và phim của Ingmar Bergman, với Nhà hát Nhân dân Quốc gia của Jean Vilar và Odéon của Jean-Louis Barrault, của Làn sóng mới và Tiểu thuyết mới, cùng thời với những bài diễn văn và tác phẩm tuyệt vời của André Malraux, và cùng thời với những buổi họp báo và những bài phát biểu nảy lửa của Tướng De Gualle, cũng có thể được coi là quang cảnh hoành tráng nhất châu Âu thời đó. Nhưng trước hết tôi tôi mang ơn nước Pháp vì đã giúp tôi phát hiện ra châu Mĩ Latin. Chính ở đây tôi đã hiểu ra rằng Peru là một phần của một cộng đồng to lớn, liên kết với nhau bằng lịch sử, địa lí, bằng các vấn đề chính trị và xã hội, bằng cách sống, và bằng ngôn ngữ tuyệt vời mà người dân ở đấy nói và viết. Chính trong những năm đó cộng đồng này đã sản sinh ra một nền văn học mới, đầy sức mạnh. Ở đây, tôi đã đọc Borges, Octavio Paz, Cortázar, García Márquez, Fuentes, Cabrera Infante, Rulfo, Onetti, Carpentier, Edwards, Donoso, và nhiều người khác. Tác phẩm của họ đã làm được một cuộc cách mạng trong văn chương viết bằng tiếng Tây Ban Nha, nhờ có họ mà châu Âu và những khu vực khác trên thế giới mới phát hiện ra rằng Mĩ Latin không chỉ là những cuộc đảo chính quân sự, những bạo chúa, những người du kích râu dài và những đồ lưu niệm và nhạc cha-cha-cha mà còn có những ý tưởng, những hình thức nghệ thuật, những hình tượng văn học làm cho người ta quan tâm không phải chỉ vì sự hiếu kì mà là những hình tượng nói bằng ngôn ngữ chung của cả loài người.
Từ đó đến nay, dù còn có những sai lầm và vấp váp, như César Vallejo nói trong bài thơ Hay, hermanos, muchísimo que hacer [Vẫn còn nhiều việc phải làm, bạn ơi], nhưng Mĩ Latin vẫn đang tiến lên. Các chế độ độc tài đã không còn nhiều như xưa, chỉ còn Cuba và nước theo đuôi nó là Venezuela , và một số chế độ đang chơi trò hề dân chủ ở Bolivia và Nicaragua
Tôi không bao giờ cảm thấy mình là người ăn nhờ ở đậu ở châu Âu hay ăn nhờ ở đâu ở bất cứ nơi nào khác. Dù sống ở đâu, dù đấy có là Paris, London, Barcelona, Madrid, Berlin, Washington, New York, Brazil, hay cộng hòa Dominica thì tôi cũng cảm thấy như đang sống ở nhà mình vậy. Nơi nào tôi có thể sống trong hòa bình, có thể làm việc, tìm hiểu những điều mới lạ, ước mơ, và tìm được bạn bè, tìm được những cuốn sách hay để đọc, đề tài hay để viết thì đấy chính là tổ ấm của tôi. Tôi không nghĩ rằng việc tôi trở thành, dù không có chủ ý, người công dân của thế giới đã làm phai nhạt “gốc rễ” của tôi, phai nhạt mối liên hệ của tôi với đất nước tôi, vì nếu xảy ra chuyện đó thì những trải nghiệm ở Peru đã không còn tiếp tục nuôi dưỡng tâm hồn tôi và không thường xuyên xuất hiện trong những câu chuyện của tôi, dù có vẻ như những chuyện đó diễn ra ở những nơi rất xa Peru. Ngược lại, tôi tin rằng sống trong một thời gian dài ở xa đất nước nơi tôi ra đời đã củng cố thêm những mối quan hệ đó, làm cho chúng trở thành sống động hơn, tạo ra lòng hoài cổ có thể phân biệt được bản chất và những cái râu ria khác, và giữ cho kỉ niệm luôn luôn sống động. Tình yêu đất nước nơi ta ra đời không thể là tình cảm bắt buộc, nó, cũng giống như tất cả những tình cảm khác, phải là hành động tự phát của trái tim, tương tự như tình cảm gắn bó giữa những cập tình nhân, giữa cha mẹ và con cái, và giữa bạn bè với nhau vậy.
Tôi mang Peru trong trái tim mình vì đấy là nơi sinh của tôi, nơi tôi lớn lên, tôi trưởng thành, và sống với những trải nghiệm của thời thơ ấu và tuổi thanh xuân, những trải nghiệm đã định hình cá tính của tôi và rèn đúc thiên hướng của tôi, đấy là nơi tôi đã yêu, đã ghét, đã vui, đã đau khổ và đã ước mơ. Những điểu xảy ra ở đấy có ảnh hưởng đến tôi, làm tôi xúc động và bức xúc hơn là những điều xảy ra ở bất cứ nơi nào khác. Tôi không muốn, cũng không ép mình phải làm như thế, đơn giản là đã xảy ra như thế. Một số đồng bào của tôi đã kết án tôi là phản bội, súyt nữa thì tôi đã mất quyền công dân, đấy là vì trong giai đoạn cai trị của chế độ độc tài vừa qua tôi đã kêu gọi các chính phủ dân chủ trên thế giới áp dụng các biện pháp ngoại giao và kinh tế nhằm trừng phát nó, như tôi đã luôn làm như thế với tất cả các chế độ độc tài khác như Pinochet, Fidel Castro, Taliban ở Afghanistan, Hồi giáo ở Iran, phân biệt chủng tộc ở Nam Phi, độc tài quân sự ở Myanmar. Ngày mai tôi cũng sẽ làm như thế, nếu – số phận không muốn như thế và nhân dân Peru cũng không cho phép như thế - Peru lại trở thành nạn nhân của một cuộc đảo chính quân sự, phá hủy nền dân chủ còn yếu ớt của chúng ta. Đấy không phải là hành động hấp tấp, cảm tính của một người bất mãn, như một số cây bút nửa mùa, những kẻ đã quen đánh giá người khác theo quan niệm nhỏ nhen của họ, đã viết. Đấy là hành động phù hợp với niềm tin của tôi rằng chế độ độc tài là điều tệ hại nhất của đất nước, là nguồn gốc của sự bạo tàn và tham nhũng và là vết thương đã ăn sâu vào da thịt cần thời gian điều trị lâu dài, nó đầu độc tương lai của dân tộc, nó tạo ra những thói quen và cách hành xử nguy hiểm kéo dài trong nhiều thế hệ và làm chậm lại quá trình hồi sinh của nền dân chủ. Đấy là lí do vì sao phải đấu tranh chống chế độ độc tài một cách không khoan nhượng, bằng tất cả các phương tiện có trong tay, kể cả cấm vận kinh tế. Đáng tiếc là các chính phủ dân chủ, đáng lẽ phải sát cánh với những phong trào như “Phụ nữ mặc áo trắng” ở Cuba, phong trào đối lập ở Venezuela hay những người như bà Aung San Suu Kyi và ông Lưu Hiểu Ba, tức là những người chiến đấu kiên cường với chế độ độc tài, nhiều khi lại có thái độ ân cần đối với những tên cai ngục đang giam giữ họ. Những con người dũng cảm đó không chỉ đấu tranh cho quyền tự do của mình mà còn đấu tranh cho quyền tự do của tất cả chúng ta.
José María Arguedas, một người đồng hương của tôi, đã gọi Peru Peru Peru Peru
Cũng giống như mọi cuộc xâm lăng khác, cuộc xâm lăng châu Mĩ dĩ nhiên là dã man và tàn bạo rồi, chúng ta phải lên án nó. Nhưng chúng ta thường quên điều không được quên là những người cướp bóc và phạm tội ở đây chính là những cụ cố, những tằng tổ của chúng ta, những người đã đi từ Tây Ban Nha đến Mĩ và tiếp thu lối sống Mĩ chứ không phải là những người Tây Ban Nha vẫn sống trên quê hương của họ. Muốn trở thành công chính thì lời phê bình như thế cũng phải là lời tự phê bình. Vì hai trăm năm trước, khi chúng ta giành được độc lập từ tay Tây Ban Nha, những người nắm được chính quyền tại các nước thuộc địa cũ đã không những không giải phóng người da đỏ châu Mĩ, không sửa chữa những sai lầm trong quá khứ mà còn tiếp tục bóc lột họ một cách tham lam và tàn bạo chẳng khác gì những kẻ xâm lược, và ở một số nước họ còn tiêu diệt một phần hoặc toàn bộ dân chúng bản địa nữa. Chúng ta phải nói một cách thật rõ ràng: suốt hai trăm năm qua việc giải phóng người bản xứ là trách nhiệm riêng của chúng ta, nhưng chúng ta đã không hoàn thành trách nhiệm này. Vấn đề này vẫn chưa được giải quyết trên toàn lục địa Mĩ Latin. Đấy thật là điều nhục nhã và xấu hổ đối với tất cả chúng ta, không trừ một ai!
Tôi yêu Tây Ban Nha cũng như yêu Peru
Sau tất cả những năm đã sống trên mảnh đất Tây Ban Nha, tôi nhớ nhất năm năm cư ngụ ở Barcelona Barcelona
Mặc dù không xảy ra đúng như thế, nhưng quá trình chuyển hoá Tây Ban Nha từ độc tài sang dân chủ là một trong những câu chuyện hay nhất trong thời hiện đại, là một thí dụ điển hình về việc lương tri và lí trí đã thắng thế và các đối thủ về mặt chính trị vì lợi ích chung đã gác sang một bên chủ nghĩa bè phái, đấy là những sự kiện kì diệu chẳng khác gì những sự kiện trong tiểu thuyết của chủ nghĩa hiện thực huyền ảo vậy. Quá trình chuyển hoá Tây Ban Nha từ độc đoán sang tự do, từ kém phát triển đến thịnh vượng, từ những bất bình đẳng và khác biệt giàu nghèo về kinh tế đặc trưng cho Thế giới Thứ ba sang đất nước của các tầng lớp trung lưu, việc nước này hội nhập vào châu Âu và chỉ trong vài năm đã tiếp thu được nền văn hoá dân chủ đã làm cả thế giới phải ngạc nhiên và thúc đẩy quá trình hiện đại hoá Tây Ban Nha. Đối với tôi, trải nghiệm tất cả chuyện đó với khoảng cách gần, đôi khi ngay từ bên trong, là một câu chuyện rất xúc động và là một bài học khó quên. Tôi nhiệt liệt tin tưởng rằng chủ nghĩa dân tộc - bệnh dịch khó chữa của thế giới cũng như của Tây Ban Nha – không thể nào phá huỷ được câu chuyện cổ tích có hậu này.
Tôi khinh thường chủ nghĩa dân tộc dưới mọi hình thức, đấy là một hệ tư tưởng quê mùa - hay đúng hơn, đấy là một tôn giáo - thiển cận, biệt phái, nó thu hẹp các chân trời tri thức và che dấu trong lòng nó những thành kiến phân biệt sắc tộc và chủng tộc, vì nó biến một sự kiện hoàn toàn ngẫu nhiên là nơi sinh của người ta thành giá trị cao nhất, thành ưu thế về mặt đạo đức và bản thể. Cùng với tôn giáo, chủ nghĩa dân tộc là nguyên nhân của những vụ tàn sát đẫm máu nhất trong lịch sử, như hai cuộc thế chiến hay những vụ tàn sát đang diễn ra ở Trung Đông hiện nay. Chủ nghĩa dân tộc là nguyên nhân chính gây ra sự chia rẽ ở Mĩ Latin và những vụ tắm máu trong những cuộc chiến tranh và cãi cọ vô nghĩa lí, phung phí những nguồn lực cực kì to lớn cho việc mua sắm vũ khí, thay vì xây dựng trường học, thư viện và bệnh viện.
Chúng ta không được lẫn lộn giữa chủ nghĩa dân tộc mù quáng và việc không chấp nhận những người thuộc dân tộc khác của nó, đấy luôn luôn là hạt giống của bạo lực, với chủ nghĩa yêu nước, cùng tình yêu tha thiết với vùng đất nơi ta sinh ra, nơi cha ông ta đã sống, nơi những giấc mơ đầu đời của ta đã hình thành, tình yêu với phong cảnh quen thuộc của vùng đất, với những người thân thương của ta và yêu những sự kiện đã biến thành tấm biển chỉ đường của kí ức và bảo vệ chống lại sự cô đơn. Quê hương không phải là những là cờ, không phải là những bài quốc ca hay những bài diễn văn không chê vào đâu được về những người anh hùng không tì vết mà là một vài vùng đất và một ít người nằm trong kỉ niệm của chúng ta và làm cho kỉ niệm của ta nhuốm vẻ u hoài, hâm nóng tình cảm của ta dù ta đang ở bất kì đâu, đấy là ngôi nhà mà ta có thể trở về bất cứ lúc nào.
Đối với tôi Peru là Arequipa Lima San Marcos Peru
Nhưng xin quay trở lại với văn chương. Thiên đường tuổi thơ của tôi không phải là những huyền thoại trong sách vở mà là hiện thực mà tôi đã sống và đã được tận hưởng trong một ngôi nhà lớn có đến ba cái sân của gia đình ở Cochabamba, nơi tôi cùng với những người anh em họ và lũ bạn học bắt chước các nhân vật trong truyện Tarzan và Salgari, và trong huyện Piura, với những chú dơi làm tổ trên gác xép, đấy là những cái bóng câm lặng làm cho những đêm hè đầy sao của vùng đất nóng nực này càng thêm huyền bí. Trong những năm tháng đó, viết là một trò chơi được gia đình tôi khuyến khích, là công việc hấp dẫn, mang lại cho tôi – trong vai một đứa cháu, một đứa con mồ côi cha vì cha tôi đã mất và đã lên thiên đường rồi - những tràng pháo tay. Cha tôi là một người cao lớn, đẹp trai, ảnh chụp khi ông mặc quân phục hải quân là vật trang trí không thể thiếu trên cái bàn nhỏ trong phòng ngủ của tôi: bao giờ tôi cũng cầu nguyện và hôn những bức ảnh này trước khi đi ngủ. Một buổi sáng nọ, khi còn ở Piura Lima
Mặc dù đấy là công việc cực kì khó khăn, làm tôi đổ mồ hôi sôi nước mắt, và cũng như tất cả các nhà văn khác, đôi khi tôi cảm thấy mình sắp bị tê liệt, bị khô kiệt trí tưởng tượng, thì không có gì lí thú như những năm tháng xây dựng cốt truyện, từ những khởi đầu không lấy gì làm chắc chắn, từ cái kho hình ảnh lưu giữ những trải nghiệm trong cuộc đời, những trải nghiệm trở thành sống động, thành giấc mơ giữa ban ngày, tạo ra cành nhánh cho dự án và thành quyết định biến đám mây hỗn loạn của ảo ảnh thành câu chuyện. “Viết là một cách sống”, Flaubert đã nói như thế. Vâng hoàn toàn đúng, một cách sống với những ảo tưởng và niềm vui và đốm lửa loé sáng trong đầu óc bạn, là sống với cuộc chiến đấu cùng những từ ngữ cứng đầu cứng cổ trước khi bạn làm chủ được chúng, là sống với cuộc thám hiểm thế giới rộng lớn tương tự như người thợ săn đi theo con mồi để có thể nuôi dưỡng ý tưởng vừa mới hình thành và chinh phục sự ham muốn quá độ của mỗi câu chuyện vì khi phát triển, mỗi câu chuyện này đều muốn ăn tươi nuốt sống tất cả những câu chuyện khác. Khi vừa cảm thấy sự mất thăng bằng do việc thai nghén tác phẩm tạo ra và sau đó, khi tác phẩm đã có hình hài và dường như có thể bắt đầu sống bằng cuộc sống của mình, với các nhân vật có thể đi lại, hành động, suy nghĩ, cảm giác và đòi phải được tôn trọng, những nhân vật mà ta không còn có thể áp đặt một cách tuỳ tiện các hành vi được nữa hoặc tước bỏ quyền tự do của chúng nếu không giết chết chúng, không làm cho câu chuyện mất tính thuyết phục – hôm nay trải nghiệm này tiếp tục làm tôi mê mẩn như thuở ban đầu, vẫn tròn đầy và vẫn ngây ngất như thể bạn đang làm tình với người đàn bà yêu dấu suốt ngày, suốt tuần, suốt tháng không nghỉ vậy.
Nói về văn chương, tôi đã dành nhiều thời gian cho tiểu thuyết mà nói quá ít về kịch nghệ, một hình thức quan trọng khác của nó. Như thế là rất không công bằng, dĩ nhiên rồi. Kịch là mối tình đầu của tôi, tình yêu đó hình thành trong tôi ngay từ khi mới lớn, từ khi tôi được xem vở Cái chết của người bán hàng của Arthur Miller ở nhà hát Segura ở Lima, một vở diễn đã để lại trong tôi quá nhiều tình cảm và thúc đẩy tôi viết một vở kịch về người Inca. Nếu trong những năm 1950 ở Lima
Văn chương là hình ảnh không thật về cuộc đời, nhưng nó lại giúp ta hiểu cuộc đời một cách tốt hơn, giúp ta định hướng trong cái mê hồn trận nơi ta ra đời, ta đi qua và chết. Nó bù đắp những nghịch cảnh và thất vọng mà cuộc đời thực giáng xuống đầu ta, nhờ văn chương mà chúng ta có thể giải mã được - ít nhất là phần nào - cái bí ấn mà tuyệt đại đa số vẫn mường tượng mỗi khi nghĩ vể cuộc sinh tồn của chúng ta, trước hết là đối với những người cảm luôn thấy nghi ngờ nhiều hơn là tin tưởng, những người công nhận rằng chúng cảm thấy bối rối trước những câu hỏi như sự siêu nghiệm, số phận của cá nhân và của cả cộng đồng, tâm hồn, lịch sử có ý nghĩa hay là chẳng có ý nghĩa gì, kiến thức có ích hay có hại.
Mỗi khi tưởng tượng cái hoàn cảnh chẳng lấy gì làm chắc chắn của tổ tiên chúng ta là bao giờ tôi cũng cảm thấy bàng hoàng - chẳng khác giống vật là bao, ngôn ngữ giúp họ giao tiếp với nhau vừa mới hình thành – họ ngồi trong hang đá, xung quanh những đống lửa, giữa đêm đen với những ánh chớp, tiếng sét và tiếng gầm rú đầy đe dọa của các loài mãnh thú – họ bắt đầu nghĩ ra và kể cho nhau nghe những câu chuyện. Đấy là giây phút có tính quyết định trong số phận của chúng ta vì nền văn minh bắt đầu từ những người bán khai được giọng nói và trí tưởng tượng của những người kể chuyện tụ tập thành các nhóm như thế - con đường đưa chúng ta tiến dần thành người và dẫn chúng ta tới ý tưởng về sự độc lập của các cá nhân, sau đó là tách cá nhân ra khỏi bộ lạc, phát minh ra khoa học, nghệ thuật, luật pháp, quyền tự do, và nghiên cứu những tầng sâu kín nhất của thiên nhiên, của cơ thể con người, của vũ trụ và bay lên tận các vì sao là con đường rất dài. Đối với các thính giả đang cảm thấy hỏang sợ trước những bí mật và hiểm họa của cái thế giới mà mọi thứ đều xa lạ và nguy hiểm thì những câu chuyện cổ tích, truyện ngụ ngôn, huyền thọai và truyền thuyết đó nghe chẳng khác gì một khúc nhạc mới, chắc chắn nó đã là dòng nước mát, là hồ nước tĩnh lặng dành cho những tâm hồn luôn luôn cảnh giác, những người mà tồn tại đơn thuần chỉ là ăn, tìm trỗ trú ẩn, giết và làm tình. Từ đó, nhờ sự thúc đẩy của những người kể chuyện, người ta bắt đầu cùng nhau mơ ước, chia sẻ với nhau những giấc mơ, họ không còn bị trói buộc vào những công việc tẻ nhạt chỉ nhằm duy trì cuộc sống, không còn bị trói buộc vào vòng xóay của những nhiệm vụ chỉ làm con người ngày càng trở thành hung bạo hơn nữa. Cuộc đời họ đã trở thành một giấc mơ, thành niềm vui, thành trí tưởng tượng và dự định mang tính cách mạng: phá bỏ các giới hạn, thay đổi và cải tiến, đấu tranh nhằm đáp ứng các nhu cầu và tham vọng đang sục sôi trong cuộc đời mà họ mường tượng và trí tò mò, ước muốn mở toang những bí ẩn còn vây xung quanh họ.
Cái quá trình không bao giờ bị gián đoạn này lại được chữ viết làm cho phong phú thêm và những câu chuyện, bây giờ không chỉ được nghe mà còn được đọc, trở thành văn chương, nghĩa là trở thành vĩnh cửu. Đấy là lí do vì sao phải nhắc đi nhắc lại cho đến khi thế hệ mới nhận thức được điều đó: văn chương không chỉ là giải trí, không chỉ là bài tập của trí não, nhằm mài sắc cảm giác và đánh thức tinh thần phê phán. Nó là thành tố tuyệt đối cần thiết cho chính sự tồn tại của nền văn minh, nó tái tạo và giữ lại những đặc điểm tuyệt vời nhất của giống người trong mỗi chúng ta. Để chúng ta không rơi trở lại tình trạng dã man của sự cách li và cuộc đời không bị rút xuống thành chủ nghĩa thực dụng của các chuyên gia, tức là những người nhìn thấu suốt sự vật nhưng lại bỏ qua những thứ xung quanh, những thứ có trước và những thứ đến sau các sự vật đó. Để chúng ta - sau khi phát minh ra máy móc phục vụ chúng ta - không biến thành những đầy tớ và nô lệ cho những cỗ máy đó. Và vì thế giới không có văn chương là thế giới không có khát vọng, không có lí tưởng hay thế giới của sự bất kính, thế giới của những người máy bị tước đoạt tất cả những gì làm nên con người: khả năng đặt mình vào vị trí của người khác, vào vị trí của những người khác. Đấy chính là khả năng được sinh ra từ những giấc mơ của chúng ta.
Từ hang đá đến tòa nhà chọc trời, từ cây gậy đến vũ khí giết người hàng loạt, từ cuộc sống đơn điệu của bộ lạc đến kỉ nguyên toàn cầu hóa, văn chương đã làm cho trải nghiệm của con người gia tăng gấp bội, ngăn chặn, không để cho chúng ta rơi vào trạng thái thờ ơ, bàng quan và nhẫn nhục. Chẳng có gì có thể gieo rắc được nhiều băn khoăn, chẳng có gì có thể làm rối loạn trí tưởng tượng và khát vọng của chúng ta như là cuộc đời của những điều bịa đặt mà chúng ta, nhờ có văn chương, đã gán ghép thêm vào cuộc đời thực mà chúng ta đang sống, để chúng ta có thể trở thành vai chính trong những cuộc phiêu lưu vĩ đại, trong những đam mê mà cuộc đời thực không thể ban cho chúng ta. Thông qua chúng ta, những điều bịa đặt trong văn chương lại trở thành sự thật, chúng ta là những độc giả đã được chuyển hóa, đã bị nhiễm những khát vọng, và qua những điều bịa đặt của văn chương mà luôn nghi ngờ cái hiện thực màu xám của cuộc đời. Văn chương trở thành phép màu khi nó tặng cho ta hi vọng sở hữu cái mà chúng ta không có, thành người mà chúng ta không là, sống cuộc đời chưa ai từng sống, trong đó, cũng giống như các vị thần của người ngoại đạo, chúng ta cảm thấy mình vừa là những kẻ hữu sinh hữu tử, lại vừa trường sinh bất lão, nó đưa vào tâm hồn chúng ta tinh thần phản kháng, không chấp nhận gió chiều nào che chiều ấy, đấy là nền tảng của tất cả những sự nghiệp anh hùng góp phần vào việc làm giảm nhẹ tính chất thô bạo trong quan hệ giữa người với người. Chỉ giảm chứ không thể nào chấm dứt được vì đáng tiếc là ý chí của chúng ta là một câu chuyện không có hồi kết. Đấy là lí do vì sao chúng ta phải tiếp tục ước mơ, tiếp tục đọc và tiếp tục viết – đấy là biện pháp tốt nhất giúp làm nhẹ bớt gánh nặng của cuộc đời hữu sinh hữu tử của chúng ta, giúp chiến thắng sự gậm nhấm của thời gian và biến cái không thể trở thành có thể./.
Nguồn:
Có tham khảo bản dịch tiếng Nga tại địa chỉ:
No comments:
Post a Comment