8. Tư nhân hóa và toàn cầu hóa
Di
dân và công nghệ
Thế
giới đang mở cửa
Những khu vực của hành
tinh, có thời ở rất xa, bây giờ đã không còn xa nữa. Tivi, đài phát thanh,
Internet và các phương tiện thông tin liên lạc khác đã đưa những nền văn hóa, lối
sống, chủng tộc, dân tộc, quốc gia và các hệ thống của chính phủ lại gần với
chúng ta hơn. Du lịch bằng máy bay và xe cộ trên mặt đất chạy nhanh hơn, làm
cho việc đi thăm thú nhiều địa điểm trên trái đất trở thành khả thi.
Các chính phủ khó che
giấu sai lầm hơn trước. Không có bất kì chỗ nào trong tòa nhà của chính phủ còn
là bức tường che chắn để họ có thể hi vọng tiếp tục không để cho công dân biết
những khiếm khuyết của mình. Nhờ tiếp xúc thường xuyên với phần còn lại của thế
giới - qua các phương tiện truyền thông xã hội hay truyền hình nước ngoài truyền
qua vệ tinh - những công dân đó có thể đã biết những cơ hội tuyệt vời ở các khu
vực khác.
Kết quả là, nhiều nước
đã không còn tìm cách bế quan tỏa cảng nữa. Họ đã mở cửa cho du khách và người
thăm quan. Trong mấy thập kỉ vừa qua, các nước lớn như Nga, Trung Quốc, Việt
Nam, Myanmar và nhiều nước khác đã trở thành các thành viên cởi mở hơn trong cộng
đồng quốc tế. Hiện nay, một phần năm người dân Afghanistan đã và đang sống một
khoảng thời gian nào đó ở nước ngoài.
Trao
đổi ý kiến
Trong thế giới mới này,
không chỉ có người đi du lịch - các ý tưởng cũng đi cùng với họ. Khách du lịch
mang tới những câu chuyện của những thế giới khác hẳn, trong đó, người dân có
quyền tự do hành động, tự do tư tưởng và tự do ngôn luận. Người dân địa phương
đi ra nước ngoài và ngạc nhiên khi thấy rằng câu chuyện của du khách là có thật.
Nếu người dân tiếp cận được với internet, với tivi truyền qua vệ tinh, thì những
câu chuyện mà họ nghe được lại được những cảnh diễn ra trên màn hình khẳng định.
Thương mại cũng có ảnh hưởng tương tự. Khi một nước nào đó mở cửa cho thương mại
quốc tế, thì công dân của nước đó sẽ tham gia kinh doanh và trở thành bạn bè với
người dân trong các nền văn hóa khác và dần dần sẽ biết thêm những cách sống
khác.
Nó gia tăng sức ép lên
chính phủ, buộc họ phải mở cửa, thậm chí là rộng hơn nữa. Những người thực sự
thấy và tự mình trải nghiệm tự do hiểu được sức mạnh to lớn của nó trong việc
thúc đẩy tiến bộ và lan truyền thịnh vượng. Họ muốn chính mình cũng tiến bộ và
thịnh vượng. Công nghệ, thương mại, di cư, du lịch và thị trường toàn cầu, tất
cả đều là các sứ giả quảng bá cho xã hội tự do.
Phát
triển xã hội tự do
Chủ
nghĩa tư bản không phải từ trên xuống
Tạo ra xã hội tự do ở
nơi nó chưa từng hiện diện là việc không dễ. Chính phủ mới và các cơ quan viện
trợ quốc tế thường tìm kiếm những thay đổi lớn, ngoạn mục, ví dụ, thay thế toàn
bộ bộ máy hành chính, hay tư nhân hóa các ngành công nghiệp lớn do chính phủ kiểm
soát.
Cách tiếp cận như thế
thường dẫn tới thảm họa. Ở những nơi mà người ta vốn quen với việc sử dụng quyền
lực nhằm thúc đẩy lợi ích cá nhân và người dân chưa hiểu được thị trường và cạnh
tranh, thì nhiều sáng kiến trong việc tư nhân hóa (ví dụ như của Mexico, cuối
những năm 1980) chỉ đơn giản là chuyển những cơ sở độc quyền của nhà nước vào
tay tay chân của những người có chức có quyền mà thôi. Đối với công chúng, chủ
nghĩa tư bản ô dù như thế dường như không khác gì hiện tượng ô dù của nhà nước
trước đó. Và, vì việc cải cách hệ thống tư pháp có thể kéo dài hàng thập kỉ, chủ
nghĩa tư bản ô dù có thể tiếp tục tồn tại mà tòa án không làm gì được họ. Vì vậy,
người dân trở nên hoài nghi về các giải pháp thành lập doanh nghiệp tư nhân,
như là những vấn đề do nhà nước kiểm soát. Nhiều người có thể tin rằng chỉ có
những người cấp tiến và những nhà cách mạng mới có thể đưa ra cách tiếp cận
hoàn toàn mới, có thể đem lại lợi ích cho dân chúng, chứ không phải là mang lại
lợi ích cho giới ăn trên ngồi trốc.
Thúc
đẩy tự do từ dưới lên
Các cách tiếp cận “Chủ
nghĩa tư bản từ trên xuống” không thành công vì nó tìm cách thay đổi diện mạo
bên ngoài của các thiết chế xã hội mà không thay đổi thái độ, hành động và
khích lệ cơ bản, tức là những thứ tạo ra và củng cố các thiết chế xã hội.
Sự sáng tạo và tiến bộ
của xã hội tự do phát triển từ các quy tắc pháp lí và đạo đức, quyết định cách
người ta sống và hợp tác một cách tự do với nhau. Nếu chúng ta có thể đưa ra
các quy tắc hành động như thế và để người dân tự do sống cuộc đời của mình
trong khuôn khổ những quy tắc đó, thì năng lượng tự nhiên và tham vọng của toàn
bộ xã hội sẽ thúc đẩy thay đổi cả hệ thống.
Giả sử chúng ta làm cho
việc khởi nghiệp trở nên dễ dàng, sở hữu và điều hành doanh nghiệp tự tin, quyền
sở hữu tài sản trở nên an toàn, có thể tích lũy vốn sản xuất và buôn bán một
cách tự do, nói ví dụ thế. Làm như thế là chúng ta tạo ra các quy tắc và sáng
kiến, tức là những thứ sẽ nhanh chóng tạo ra tăng trưởng kinh tế và kích thích
cải cách xã hội một cách có hệ thống. Người dân sẽ bắt đầu từ các doanh nghiệp
nhỏ, sẽ học cách kinh doanh và thịnh vượng - họ không chỉ nhận được các khoản lợi
ích về tài chính mà lòng tự tin cũng gia tăng. Xã hội càng tự tin thì càng có
nhiều khả năng giải quyết các vấn đề về thiết chế lớn, như cải cách bộ máy hành
chính và các ngành công nghiệp do chính phủ kiểm soát.
Vì vậy, chúng ta không
nên bắt đầu ở cấp vĩ mô, không nên tìm cách cải cách tất cả các thiết chế của
nhà nước. Chúng ta nên bắt đầu ở cấp vi mô, bằng cách giải phóng các sáng kiến,
những sáng kiến này sẽ thúc đẩy sự thay đổi hệ thống thông qua toàn bộ khung
thiết chế .
Quyền
sở hữu trong hành động
Quyền
sở hữu ở Peru
Ví dụ thú vị là cuộc cải
cách quyền sở hữu ở Peru, được thúc đẩy chủ yếu bởi nhà kinh tế học Hernando de
Soto hồi đầu những năm 1990. De Soto phàn nàn rằng do nạn quan liêu và tham
nhũng ở Peru mà có thể phải mất gần một năm mới đăng ký được một doanh nghiệp mới.
Quyền sở hữu cũng khó khăn tương tự. Kết quả là hàng triệu doanh nghiệp nhỏ
không có quyền sở hữu hợp pháp trang trại, doanh nghiệp nhỏ hay nhà ở. Họ khó
vay tiền để mở rộng sản xuất. Họ không thể bán nhà hay doanh nghiệp. Và họ không
thể đưa các tranh chấp về tài sản và kinh doanh ra các tòa án để giải quyết.
Trên thực tế, có hai nền
kinh tế ở Peru, một nền kinh tế hoạt động theo pháp luật và được hưởng tất cả
những lợi ích kinh tế của tính hợp pháp và được pháp luật bảo vệ, còn nền kinh
tế kia là hàng triệu doanh nhân bị mắc kẹt trong nạn nghèo đói vì nhà cửa và
các doanh nghiệp của họ không tồn tại một cách hợp pháp. Chính phủ bị thất thu
vì không thể đánh giá hoặc thu thuế các doanh nghiệp nhỏ nằm ngoài vòng pháp luật.
Và, vì không được bảo vệ về mặt pháp lí, các doanh nhân này dễ dàng bị bọn tội
phạm và du kích cộng sản trong phong trào Con Đường Sáng lợi dụng.
Giải pháp mà De Soto và
những người khác đưa ra là loại bỏ hầu hết các quy định hành chính liên quan đến
việc đăng ký doanh nghiệp mới, và loại bỏ hầu hết các giấy phép và giấy đăng kí
mà trước đó phải có thì mới được khởi động doanh nghiệp. Người ta tiến hành cả
công cuộc cải cách ruộng, và lần đầu tiên hơn một triệu gia đình Peru được công
nhận quyền sở hữu ruộng đất. Kết quả là, hiệu quả của các doanh nghiệp nhỏ gia
tăng, vì chủ sở hữu có thể vay tiền để mở rộng sản suất và mua, bán bất động sản.
Khi người dân có vốn và tiết kiệm, tiêu chuẩn nhà ở được cải thiện và phụ huynh
bắt đầu chi tiêu nhiều hơn cho việc học hành của con cái.
Những cuộc cải cách này
cũng bị chỉ trích. Một số người khẳng định rằng việc giao đất là không công bằng
vì khó xác định người nào “đã sở hữu” một cách không chính thức khoảnh đất nào.
Những người khác cho rằng giao đất làm lợi cho người lấn chiếm đất được nhiều đất
hơn là người nghèo, ít đất; rằng giao đất làm mất những khoảnh đất chung mà những
người dân nghèo nhất phải dựa vào; hay việc giao đất làm suy yếu những thỏa thuận
phát canh thu tô - mặc dù không chính thức - đã có tác dụng tốt trên thực tế. Một
số người khác khẳng định rằng cải cách ruộng đất không phải là “biện pháp đơn
giản và không có sai lầm” và rằng trở ngại lớn nhất đối với phát triển kinh tế
là những hạn chế mà nền văn hóa của nhân dân áp đặt lên khát vọng của họ.
Thiết lập thị trường hoạt
động trơn tru ở nơi chưa có thị trường là việc không dễ. Biến chậu cá cảnh
thành món canh cá là việc dễ, nhưng biến bát canh cá thành chậu cá cảnh thì
không. Tuy nhiên, các nước khác đã tìm cách bắt chước các cuộc cải cách của
Peru và chính De Soto cũng đã tư vấn cho nhiều nước, cả ở Mĩ Latin lẫn châu
Phi.
Những
cuộc cải cách củng cố quyền sở hữu
Nhưng, trong khi quyền
sở hữu có hiệu lực là rất quan trọng, thì những cuộc cải cách nhằm hỗ trợ quyền
sở hữu cũng chắc chắn là rất cần thiết. Ví dụ, cần phải có quỹ tín dụng hoạt động
hiệu quả và thị trường tín dụng cỡ nhỏ, mà những quy định phiền hà và quan liêu
có thể dễ dàng đè bẹp bất cứ lúc nào (Ví dụ thú vị về qũy tín dụng nhỏ là Ngân
hàng Grameen ở Bangladesh, chuyên cung cấp các khoản vay nhỏ cho các doanh nghiệp
ở nông thôn - trong đó có những khoản vay dành cho những nữ doanh nhân không có
đất đai để họ có thể lập ra các trạm điện thoại công cộng bằng điện thoại không
dây).
Cũng cần phải có hệ thống
pháp lí hiệu quả và đáng tin, để mọi người có thể giải quyết các tranh chấp một
cách tự tin và nhanh chóng. Chúng ta không phải chờ đợi cho đến khi các nhà lập
pháp suy nghĩ thấu đáo và thông qua những cải cách cụ thể hệ thống pháp luật của
nhà nước. Các bộ thông luật, được xây dựng trên các vụ án cụ thể, có thể giải
quyết nhanh hơn nhiều, và có thể có hệ thống pháp luật của khu vực với nhiều tiền
lệ đã được xác định, phù hợp với cách hiểu của người dân địa phương về công lí.
Nhưng, chúng ta thực sự cần đặt ra các quy tắc cơ bản về cách thức hoạt động của
các doanh nghiệp, ví dụ, cơ cấu của sở hữu, trách nhiệm cá nhân, quyền lợi của
cổ đông và dàn xếp khi phá sản.
Chúng ta cũng cần giảm
bớt các quy định nhằm ngăn cản việc thâm nhập vào thị trường, để những ý tưởng
mới có thể xuất hiện. Ví dụ, các nhà cầm quyền ở Nepal, trước những năm 1950,
nói chung, thực hiện chính sách bế quan tỏa cảng, đã kiên quyết từ chối bán hệ
thống điện thoại của họ trên cơ sở cho rằng người dân sẽ kinh hoàng trước ý
nghĩ rằng công ti tư nhân sẽ quản lí hệ thống đó. Nhưng họ đã đồng ý cấp giấy
phép cho những người mới tham gia thị trường điện thoại. Vì vậy, những người mới
tham gia đã thành công đến mức hiện nay Nepal đã có hệ thống điện thoại hiện đại
đáng ghen tị.
Có nhiều ví dụ về các
doanh nghiệp nhỏ và mới tham gia thị trường đang phát triển, đang tạo ra việc
làm, gia tăng thịnh vượng và cải thiện dịch vụ khách hàng, ngày càng có nhiều
người có khả năng hiểu rõ tiềm năng to lớn của tự do để tạo ra thu nhập và của
cải. Càng có nhiều người ủng hộ thì sẽ càng có ít người muốn giải pháp thay thế
triệt để, nhưng cuối cùng lại là những biện pháp có tính cưỡng chế.
Cải
cách nông nghiệp
Ví dụ về sức mạnh của
quyền sở hữu trong hành động là cuộc cải cách nông nghiệp ở Liên Xô, Trung Quốc
và Việt Nam. Các chính phủ cộng sản ở những nước này xây dựng nền nông nghiệp
trên cơ sở quyền sở hữu tập thể ruộng đất và công xã. Các công xã kiểm soát quyền
sử dụng và canh tác đất đai và áp đặt hệ thống phân phối bình quân. Nhưng hệ thống
này đã trở thành thảm họa. Các công xã đều quá lớn, cồng kềnh và quan liêu. Và
vì các cá nhân phải chia sẻ thành quả lao động của mình với nhiều người khác, họ
có rất ít động lực để làm việc chăm chỉ hơn hoặc hiệu quả hơn.
Mặc dù phải miễn cưỡng
từ bỏ nguyên tắc quyền sở hữu tập thể, từ cuối những năm 1970, Trung Quốc từ bỏ
mô hình Liên Xô đầy tai họa này. “Khoán hộ” - các gia đình tự canh tác trên mảnh
đất của mình - được áp dụng. Cách làm này khôi phục lại quan hệ giữa lao động bỏ
ra và phần thưởng nhận được. Nền nông nghiệp Trung Quốc gia tăng đột biến. Đầu
những năm 1980, sản phẩm nông nghiệp gia tăng nhanh chóng, ngũ cốc mỗi năm tăng
5%, bông tăng 8% và hạt có dầu tăng 14% một năm .
Nhưng những tiến bộ ban
đầu không kéo dài được lâu. Hệ thống này vẫn còn khiếm khuyết. Hi vọng cào bằng
sự khác biệt về chất lượng đất, chính quyền đã cho các gia đình những mảnh ruộng
rất nhỏ chứ không phải là một khoảnh lớn. Mỗi gia đình canh tác trên năm hay
sáu mảnh ruộng thì áp dụng phương pháp canh tác tốt hơn là không thực tế. Ngay
cả bờ ruộng cũng đã chiếm mất khá nhiều đất canh tác rồi. Và cách chia ruộng
như thế đã không tính đến sự khác biệt trong năng suất của các gia đình.
Vì vậy, họ quyết định từ
bỏ quan điểm về quyền sở hữu đất mang tính kĩ thuật là bất di bất dịch và chuyển
sang quyền sử dụng đất - cho các gia đình quyền canh tác lâu dài trên những mảnh
đất được chia, được thu hoạch và có thu nhập từ những mảnh đất đó, và có quyền
chuyển những quyền này cho những người khác.
Một lần nữa, hệ thống
này không hoàn hảo, đấy là nói nhìn từ quan điểm thị trường tự do hay quyền sở
hữu. Hệ thống thu mua của nhà nước và giá cả cố định hạn chế quyền tự quyết định
của người nông dân, cũng như khả năng tận hưởng thành quả lao động của mình. Nếu
không có thị trường đất thực sự thì việc “dồn điền” khó có khả năng xảy ra.
Nhưng dần dần, một cái gì đó tương tự như thị trường đất đai đã xuất hiện.
Ví dụ, huyện Mi Đàm,
phía bắc tỉnh Quý Châu, để giúp đỡ kế hoạch dài hạn, nhân dân và cán bộ đã ấn định
quyền sử dụng đất kéo dài hai mươi năm. Nông dân được quyền thừa kế, chuyển quyền
sử dụng và “dồn điền”. Và có những biện pháp khuyến khích người dân khai thác đất
bỏ hoang. Kết quả là, đất đai được đưa vào canh tác nhiều hơn, chất lượng đất
được cải thiện vì các gia đình chăm sóc kĩ lưỡng hơn, các thiết bị hiện đại được
áp dụng. Năm 1995, chính phủ kêu gọi các làng khác theo gương Mi Đàm, và hiện
tượng tương tự như quyền sở hữu đất đai bắt đầu lan rộng.
Quyền
sử dụng nước
Nước là nguồn tài
nguyên khan hiếm, quyền sở hữu có thể phân bổ nước tốt hơn là chính phủ. Ở miền
Tây khô hạn của Mĩ, trước đây, đe dọa hạn hán là chuyện thường ngày - không phải
vì thiếu nước mà vì hệ thống điều tiết bị quản lí quá chặt chẽ. Ví dụ, những
người đầu tiên hút được nước từ dòng suối được ưu tiên hơn những người đến sau,
nhưng để duy trì quyền này, họ đã phải bơm liên tục - ngay cả khi nhu cầu về nước
của họ không cao.
Trong những năm đầu thập
niên 1990, các bang như Montana và Arizona bắt đầu cho phép người dân mua bán
quyền sử dụng nước. Trong khi vẫn còn nhiều quy định ngăn cản, thị trường này
đã giúp đảm bảo rằng nước sẽ tới những nơi có ích nhất. Từ khi quyền sử dụng
nguồn nước có thể được mua và bán, người sử dụng ít (những người có thể sử dụng
ít nước hơn hay có thể sử dụng nước đã qua xử lí) có thể chuyển quyền bơm của họ
cho những người cần hơn. Hệ thống này có những lợi ích như thế, cho nên thị trường
quyền sử dụng nước hiện đã lan ra khắp miền Tây Mĩ.
Cơ
chế tư nhân hóa
Các ngành do nhà nước
kiểm soát thường là những cơ sở độc quyền, không cho khách hàng bất kì sự lựa
chọn nào. Vì vậy, họ có thể (và thực sự) đặt giá cao hơn cho những món hàng hoá
và dịch vụ chất lượng thấp. Ngay cả khi những ngành này do một cơ quan nằm dưới
quyền của chính phủ quản lí thì đấy vẫn thường là tầng lớp ăn trên ngồi trốc
hay bạn bè của họ đang cầm quyền.
Ví dụ, các bonyads (các
tập đoàn có vai trò quan trọng trong những ngành không phải dầu khí - ND) ở
Iran được coi là những tập đoàn thiện nguyện, kiểm soát khoảng một phần năm nền
kinh tế Iran, trong những lĩnh vực như bất động sản, nông nghiệp, sản xuất và vận
chuyển hàng hóa. Đấy là những tập đoàn do Shah (vua Ba Tư - ND) thành lập,
nhưng bị nhiều người chỉ trích, nói rằng đây không phải là tổ chức từ thiện mà
là cơ chế để cho cơ quan quản lí bảo trợ và kiếm lời cho riêng mình. Tuy nhiên,
sau cách mạng năm 1979, chính phủ mới coi các tập đoàn này là miếng mồi béo bở,
không thể từ bỏ được. Do đó, những tập đoàn này không những vẫn tồn tại mà còn
được hưởng những khoản ưu đãi đặc biệt về thuế khóa và các khoản trợ cấp của
chính phủ: Thực tế là những tài sản tư nhân bị tịch thu đều được giao cho các tập
đoàn này. Họ được lập ra vì quyền lợi của người nghèo, nhưng người hưởng lợi
chính hóa ra lại là những người có chức có quyền.
Tư nhân hóa các doanh
nghiệp nhà nước là phải đưa vào các doanh nghiệp độc quyền ảnh hưởng của sở hữu
tư nhân và cạnh tranh và thay vấn nạn tham nhũng bằng thương mại cởi mở. Nó
cũng có thể giúp trả lại cho xã hội vốn liếng đã đầu tư vào những doanh nghiệp
này. Nhưng để đạt được tất cả những điều mà tầm nhìn này nhắm tới, phải có sức
chịu đựng và xây dựng chính sách một cách cẩn thận.
Không có cơ chế duy nhất.
Tư nhân hóa các doanh nghiệp nhà nước là vấn đề chính trị cũng như vấn đề kinh
tế. Mỗi ngành một khác và sẽ cần cách tiếp cận khác nhau. Các ngành khác nhau cả
về chủng loại lẫn quy mô và có các nhóm lợi ích khác nhau ngăn chặn cải cách.
Vì vậy, biện pháp áp dụng cho dịch vụ như nước hay điện, tức là những ngành mà
tất cả mọi người đều cần, phải khác với biện pháp áp dụng cho công ti sản xuất
những sản phẩm mà chỉ ít người bị ảnh hưởng.
Có thể bán các doanh
nghiệp nhỏ cho các doanh nhân, đặc biệt là doanh nhân nước ngoài, những người
có những ý tưởng mới và có vốn. Nhưng bán các công ti của nhà nước cho người nước
ngoài có thể gây ra những cuộc tranh cãi.
Đối với các doanh nghiệp
lớn hơn, chuyển quyền sở hữu cho nhiều người bằng cách bán cổ phiếu có thể là hữu
ích. Nhưng nếu thị trường cổ phiếu còn sơ khai và nhiều người chưa biết cổ phần
là gì thì cần phải có quá trình giáo dục sâu rộng. Sau khi Liên Xô sụp đổ, nước
Nga tiến hành “tư nhân hóa bằng tem phiếu (voucher)”, thực chất là cho tất cả mọi
người số cổ phần như nhau trong các doanh nghiệp nhà nước. Nhưng nhiều người
bán các cổ phiếu này với giá rẻ mạt và cuối cùng tầng lớp ăn trên ngối trốc mới,
“bọn đầu sỏ” trong lĩnh vực kinh doanh đã chiếm được quyền kiểm soát các doanh
nghiệp đó.
Áp
dụng các nguyên tắc của thị trường
Quan trọng nhất là
trong quá trình tư nhân hóa phải phá vỡ các cơ sở độc quyền. Chính phủ có thể
nghĩ rằng họ sẽ thu được nhiều tiền nếu bán doanh nghiệp với đầy đủ các khoản
ưu tiên ưu đãi độc quyền, nhưng quyền lực độc quyền sẽ tiếp tục gây tác hại đối
với công chúng nói chung. Nếu các cơ sở độc quyền của nhà nước được chia thành
những đơn vị cạnh tranh thì về lâu dài, cả chính phủ lẫn người dân đều được lợi.
Các doanh nghiệp mới được thành lập sẽ mạnh mẽ hơn, năng động hơn và sáng tạo
hơn doanh nghiệp độc quyền tiền bối.
Quá trình tư nhân hóa hệ
thống điện thoại, năm 1996, ở Guatemala cho thấy tầm quan trọng của cạnh tranh.
Ở đây, thị trường viễn thông đã mở cửa cho cạnh tranh trước khi cơ sở độc quyền
viễn thông được tư nhân hóa. Tần số cũng được tư nhân hóa, tạo ra quyền sở hữu
phổ sóng điện từ, các công ti truyền thông mới có thể dễ dàng mua và sử dụng. Kết
quả là, cạnh tranh lan rộng, mang lại nhiều lựa chọn hơn và vùng phủ sóng lớn
hơn. Giá giảm xuống mức thấp nhất trong các nước Mĩ Latin, và số người sử dụng
điện thoại di động tăng mấy trăm lần trong chưa đến một thập kỉ .
Làm
cho đúng
Có rất nhiều kinh nghiệm
quốc tế - và chuyên môn - có thể giúp các nhà cải cách có các chính sách và các
cơ chế tư nhân hóa đúng đắn.
Điều quan trọng là quá
trình phải hoàn toàn công khai và công chúng phải tham gia cùng với nó. Nếu
không, công cuộc cải cách sẽ không được dân chúng chấp nhận. Ví dụ, một số
chính phủ ở châu Phi đã tư nhân hóa các dịch vụ như cung cấp nước và ngân hàng
bằng cách mời các nhà đầu tư nước ngoài, nhưng không mở ra cơ hội sở hữu cho
dân chúng trong nước. Đây không chỉ là ngây thơ về chính trị, mà còn đi ngược lại
nguyên tắc đối xử bình đẳng của xã hội tự do.
Hơn nữa, nếu quyền sở hữu
bị bó hẹp chứ không lan truyền rộng rãi, thì vẫn có nguy cơ là các ngành đã được
tư nhân hóa sẽ bị tay chân của những người trong chính phủ kiểm soát. Điều đó đầu
độc ý tưởng về tư nhân hóa thêm nữa và sẽ cản trở việc đưa các nguyên tắc của
thị trường vào những lĩnh vực mà nhà nước còn kiểm soát. Dân chúng phải chắc chắn
rằng các cơ cấu mới sẽ phục vụ người tiêu cùng chứ không phục vụ bọn tham
nhũng, ăn trên ngồi trốc. Đưa nhiều cạnh tranh nhất có thể, đưa sớm nhất có thể,
là biện pháp tốt để đảm bảo điều đó.
Dịch
vụ nhân văn không cần chính phủ
Nhiều người nghĩ rằng
chỉ có chính phủ mới cung cấp được một số dịch vụ công - đặc biệt là những dịch
vụ “nhân văn” như y tế, giáo dục và phúc lợi.
Một số người nói rằng
các dịch vụ thiết yếu này quan trọng đến mức không thể giao cho thị trường.
Trên thực tế, những dịch vụ này quan trọng đến mức không thể giao cho chính phủ.
Khi các nhà cung cấp dịch vụ được tài trợ, họ sẽ không cần làm hài lòng khách
hàng, như những người cung cấp tư nhân, có tính cạnh tranh, phải làm. Biện pháp
làm phồng túi tiền là vận động chính trị gia hay đe dọa cắt đứt dịch vụ nếu nhu
cầu của họ không được đáp ứng. Họ sẽ nhắm tới chính phủ, chứ không nhắm tới xã
hội.
Các doanh nghiệp tư
nhân phải đối mặt với cạnh tranh khốc liệt hơn là cơ sở dịch vụ do nhà nước quản
lí. Thường thì pháp luật không cho phép cạnh tranh với các dịch vụ do chính phủ
quản lí. Vì vậy, các nhà cung cấp do chính phủ quản lí không cần đổi mới hay thậm
chí là nâng dịch vụ của họ lên ngang tầm thời đại, bởi vì khách hàng của họ
cũng chẳng có nơi nào khác mà đi.
Nhưng, mặc dù nhiều
chính phủ vẫn muốn tự mình quản lí dịch vụ công cộng, thì người ta luôn luôn
tìm cách tránh nạn độc quyền. Có rất nhiều ví dụ từ khắp nơi trên thế giới cho
thấy các nhà cung cấp phi chính phủ và phi chính thức cung cấp các dịch vụ quan
trọng này - và cung cấp tốt hơn chính phủ.
Giáo
dục không cần chính phủ
Xin lấy giáo dục làm ví
dụ. Nhiều người tưởng rằng trường tư chỉ dành cho người giàu. Nhưng công trình
nghiên cứu kéo dài hai năm ở Ấn Độ, Ghana, Nigeria và Kenya do chuyên gia về
giáo dục là giáo sư James Tooley tiến hành đã phát hiện ra điều ngược lại. Ở những
khu vực nghèo nhất của các nước này, hầu hết học sinh đều học trong các trường
không phải của chính phủ. Trong những vùng nghèo nhất ở Hyderabad, Accra và
Lagos, chỉ có một phần ba hoặc chưa đến một phần ba trường học là của chính phủ
mà thôi. Hai phần ba hoặc hơn hai phần ba học sinh học ở các trường tư thục,
nhiều trường là không chính thức, không được chính phủ công nhận. Các chủ sở hữu
tư nhân quản lí phần lớn các trường tư thục. Rất ít trường nhận được hỗ trợ từ
các tổ chức từ thiện và không trường nào được nhà nước tài trợ - học phí do cha
mẹ đóng, thường rất thấp, là khoản thu nhập duy nhất của nhà trường .
Mặc dù vậy, Tooley phát
hiện ra rằng thành tích trong các trường tư thục cao hơn hẳn. Ở Hyderabad, điểm
trung bình môn toán cao hơn các trường công lập khoảng 20% - mặc dù chi phí trả
lương giáo viên trong khu vực tư nhân chỉ nằm trong khoảng một phần tư tới một
nửa chi phí trong khu vực của chính phủ. Các tiêu chuẩn khác cũng cao hơn tương
tự. Tooley phát hiện ra rằng giáo viên trong các trường công lập ngủ gục ngay tại
bàn làm việc. Giáo viên trường công thường bỏ giờ hơn giáo viên trường tư. Các
trường tư thục có bảng đen, sân chơi,
bàn uống nước và nhà vệ sinh tốt hơn trường công (Chỉ có một nửa trường công lập
có nhà vệ sinh, trong khi 96% - 100% trường
tư có nhà vệ sinh). Tỉ lệ học sinh/giáo viên trường tư chỉ gần bằng một nửa tỉ
lệ học sinh/giáo viên trường công.
Chính phủ dường như
không ý thức được tầm quan trọng của giáo dục tư nhân trong các vùng nghèo khổ.
Tài liệu của chính phủ Trung Quốc chỉ ghi nhận 44 trường tư thục ở tỉnh miền
núi Cam Túc, mặc dù các nhà nghiên cứu của Tooley tìm được 696 trường, 593 trường
trong số đó có tới 61.000 trẻ em đến từ những bản làng xa xôi nhất. Phần lớn là
do phụ huynh và dân làng quản lí. Trường tư phát triển mạnh, mặc dù thu nhập
trung bình ở Cam Túc chỉ khoảng 150 USD một năm. Ngay cả ở Kibera, Kenya - khu ổ
chuột lớn nhất ở phía nam sa mạc Sahara, châu Phi, với khoảng 750.000 dân -
Tooley cũng tìm được 76 trường tư thục, với 12.000 học sinh.
Đơn giản là, thậm chí ở
một số khu vực nghèo nhất thế giới, sáng kiến tư nhân có thể và thực sự cung cấp
được nền giáo dục với tiêu chuẩn cao hơn so với trường công. Và chi phí thấp đến
mức ngay cả các gia đình nghèo cũng có thể cho con đi học. Dường như hoàn toàn
không cần chính phủ nhúng tay vào lĩnh vực giáo dục.
Không có gì ngạc nhiên
là các nước giàu, tức là những nước có nhiều trường công lập, đều mong muốn đưa
cạnh tranh và sự lựa chọn của phụ huynh vào lĩnh vực giáo dục. Năm 1991, Thụy
Điển đã áp dụng hệ thống mới, trong đó chính phủ tiếp tục trả các khoản chi phí
cơ bản cho việc học tập, nhưng những nhóm phi lợi nhuận và những nhóm tìm kiếm
lợi nhuận có thể thành lập trường để hưởng những khoản tài trợ đó - trên cơ sở
số học sinh mà họ thu hút được. Ngay cả những người phê phán, ví dụ như công
đoàn giáo chức, ban đầu phản đối cuộc cải cách này, hiện nay đã quay sang ủng hộ
nó; đấy là do hiệu quả, khả năng sáng tạo và chất lượng của hàng ngàn ngôi trường
mới được thành lập - đặc biệt ở những khu vực nghèo khổ và khó khăn nhất. Một số
nước đã áp dụng mô hình tương tự.
Y
tế không cần chính phủ
Y tế là dịch vụ quan trọng,
ở nhiều nước, đấy là ngành do chính phủ cung cấp là chính - thường được bảo vệ
nhằm chống lại các đối thủ cạnh tranh bằng những ưu tiên về mặt pháp lí, những
khoản trợ cấp lấy từ tiền thuế và những quy định khác. Một lần nữa, nó lại hướng
sự chú ý của các nhà cung cấp của nhà nước vào việc xin chính phủ cấp cho nhiều
tiền hơn và nhiều đặc quyền hơn, chứ không phải là cung cấp dịch vụ tốt cho người
bệnh.
Mĩ thường bị chỉ trích
vì thị trường y tế được coi là “tự do” có chi phí rất cao. Chắc chắn là đắt rồi;
nhưng trên thực tế, đấy lại là một trong những hệ thống bị điều tiết chặt chẽ
nhất trên thế giới, và chi tiêu bình quân của chính phủ trên đầu người cho lĩnh
vực y tế cũng đứng thứ ba thế giới (chỉ sau Na Uy và Luxembourg). Thuế và quy định
gắn bảo hiểm y tế vào nơi làm việc - làm cho người dân không được bảo hiểm
trong giai đoạn đang tìm việc làm.
Trong khi người lao động
(được các bác sĩ khuyến khích) đòi làm những xét nghiệm và những biện pháp điều
trị mà thực ra họ không cần vì chi phí không phải do họ tự trả, mà người sử dụng
lao động phải trả. Quy định cũng nói rõ phải đưa vào hợp đồng bảo hiểm y tế những
điều khoản nào và hợp đồng có thể được bán như thế nào (ví dụ, chỉ cho công ti
bảo hiểm hoạt động trong bang của mình, làm cho họ không thể thu được lợi ích của
nền kinh tế quy mô lớn). Tương tự, hoạt động y tế được quy định bởi những yêu cầu
của chứng chỉ hành nghề, chủ yếu là do các bác sĩ tự đặt ra – giới hạn số lượng
bác sĩ và thù lao cao. Tất cả những quy định này (và nhiều quy định khác) góp
phần làm gia tăng chi phí trong lĩnh vực y tế của Mĩ.
Ngược lại, Singapore -
đất nước nhỏ bé này, trên thực tế, lại giàu có hơn Mĩ - chỉ chi khoảng một phần
sáu số tiền bình quân trên đầu người của Mĩ cho những chương trình y tế do
chính phủ tài trợ mà thôi. Nước này chỉ yêu cầu các gia đình tiết kiệm khoảng một
phần năm thu nhập cho chữa bệnh, hưu trí và nhà ở (chính phủ có chương trình
tài trợ cho những nhu cầu chữa bệnh khi xảy ra thảm họa). Việc người dân gửi tiền
vào tài khoản tiết kiệm dành riêng cho chữa bệnh làm cho họ quan tâm tới việc
nhận được giá trị tốt, còn các bác sĩ và phòng khám tư nhân thì phải cạnh tranh
để tìm khách hàng.
Ở Thụy Sĩ, chính phủ
không có cơ quan bảo hiểm: người dân phải mua bảo hiểm và dịch vụ y tế từ các
nhà cung cấp tư nhân. Vai trò của chính phủ chỉ là trợ cấp - không phải cho các
nhà cung cấp, mà cho những bệnh nhân không đủ khả năng chi trả cho những dịch vụ
chăm sóc y tế cơ bản. Vì vậy, một lần nữa, khác với người Mĩ, tất cả người dân
Thụy Sĩ đều tìm cách thu được giá trị cao nhất cho khoản tiền mà họ chi cho việc
chăm sóc sức khỏe. Nhiều người châu Âu coi thị trường nói chung là tự do của Thụy
Sĩ như hệ thống y tế tốt nhất thế giới.
Phúc
lợi không cần chính phủ
Hình thức phúc lợi tốt
nhất đối với người nghèo là có việc làm được trả lương. Nhưng các chương trình
phúc lợi do chính phủ quản lí lại “phá hủy” việc làm. Ở nhiều nước châu Âu, “bảo
hiểm xã hội” được tài trợ bởi khoản thuế đặc biệt, đánh vào những người đang
làm việc, làm tăng chi phí đối với người sử dụng lao động và làm cho họ không
thích thuê thêm người mới. Có nghĩa là, nhiều người hưởng trợ cấp thất nghiệp
hơn, cần phải tiếp tục tăng thuế để tài trợ cho trợ cấp thất nghiệp, dẫn đến thậm
chí còn ít người được thuê hơn nữa. Đây là vòng xoáy đi xuống.
Cho đến giữa thế kỉ XX,
Thụy Điển là nước tự do, thuế suất thấp và là quốc gia thịnh vượng. Sau đó,
trong hai thập kỉ, tính từ năm 1970, nước này đã bắt đầu áp thuế suất rất cao để
có thể tài trợ cho các chương trình phúc lợi toàn diện (Thực ra, năm 1976 một
tác giả người Thụy Điển đã phàn nàn rằng thuế suất biên (marginal tax rate - là
mức thuế mà một cá nhân phải nộp cho một đơn vị thu nhập tăng thêm - ND) của bà
đã lên tới 102%!) Thuế cao làm cho người ta không muốn làm việc và kinh doanh.
Những khoản thuế này đã đẩy Thụy Điển vào tình trạng tăng trưởng thấp trong suốt
hai thập kỉ, cho đến những năm 1990, khi chính sách của họ chuyển theo hướng
ngược lại.
Các nước tự do thường
giàu có hơn; và các nước giàu có hơn thường chi nhiều hơn cho việc giúp đỡ người
nghèo. Về mặt đạo đức, đây là cách làm lành mạnh hơn so với việc chính phủ lấy
tiền của người dân thông qua thuế khóa để chi cho các chương trình phúc lợi do
chính mình đặt ra - chứ không chỉ vì chính phủ thường mang lại lợi ích cho bạn
bè và áp đặt thuế khóa lên những người chống lại họ. Từ thiện thực sự là chuyển
một cách tự nguyện từ người này sang người khác, chứ không phải là bắt buộc.
Một vấn đề nữa liên
quan tới các chương trình phúc lợi của chính phủ là chúng tạo ra văn hóa dựa dẫm.
Vì là những chương trình lớn và do các công chức điều khiển, những chương trình
này chắc chắn phải hoạt động trên cơ sở luật lệ, chứ không thể trên cơ sở đánh
giá nhu cầu của từng cá nhân và tiềm năng của những người thụ hưởng, như các tổ
chức từ thiện thường làm. Làm như thế là khuyến khích người ta “chơi lại” luật
lệ để đảm bảo rằng họ được đưa vào danh sách những người được hỗ trợ. Đôi khi,
các gia đình nghèo cố tình làm cho hoàn cảnh của họ trầm trọng thêm để đủ điều
kiện nhận nhiều hỗ trợ - trái ngược với mục đích của chúng ta. Trong các nhà nước
phúc lợi lâu đời nhất và lớn nhất, như Vương quốc Anh, các quan chức đang chứng
kiến thế hệ lệ thuộc thứ ba - các gia đình sống bằng trợ cấp, trước đó, cha mẹ
và ông bà họ cũng đã từng sống như vậy.
Giúp đỡ lẫn nhau, được
tổ chức từ thiện tư nhân giúp đỡ là lựa chọn nhân đạo hơn, có tính khuyến khích
hơn và hiệu quả hơn. Trước những năm 1940, Vương quốc Anh đã từng có hệ thống
phúc lợi của giai cấp công nhân khá thành công, trước khi nó bị nhà nước phúc lợi
quét sạch. Đây là những tổ chức thuận tiện, các thành viên đóng góp theo tuần,
đổi lại, họ sẽ được trả trợ cấp thất nghiệp, bảo hiểm y tế và thậm chí là chi
phí cho việc ma chay. Các tổ chức này thường tập trung vào các ngành nghề đặc
biệt, vì vậy các tổ chức có thể đáp ứng những nhu cầu đặc biệt của người lao động
trong những ngành nghề đó. Hàng triệu gia đình, đặc biệt là những gia đình
nghèo hơn, đã quyết định trở thành thành viên của một trong những tổ chức như
thế. Phúc lợi cho tất cả mọi người, mà không cần chính phủ, chắc chắn là mục
tiêu khả thi.
Phục
hồi công tác thiện nguyện
Nhiều người dân sống ở
các nước có hệ thống nhà nước phúc lợi khẳng định rằng tổ chức từ thiện và các
hoạt động thiện nguyện tư nhân không thể thay thế được những khoản trợ cấp và
lương hưu hào phóng do thuế khóa tài trợ. Tất nhiên, chính phủ dễ dàng chi một
cách “hào phóng” bằng tiền của người khác và các chính trị gia dễ dàng tung ra
những lời hứa sẽ đem lại những lợi ích phi lí nhất vào lúc này, trong khi họ biết
rằng thế hệ sau sẽ phải trả thay cho họ. Đấy là lí do để ngăn chặn, không cho
các chính trị gia dính dáng tới phúc lợi xã hội. Nhưng, ngoài ra, nếu nhà nước
có những khoản trợ cấp lớn thì các gia đình sẽ không còn động cơ tự kiếm sống,
còn các cá nhân cũng không còn động cơ tìm việc làm, họ sẽ thích sống bằng trợ
cấp hơn - họ càng không muốn nếu đang làm việc phải đóng nhiều thuế để tài trợ
cho hệ thống phúc lợi xã hội. Mặc dù phúc lợi xã hội có mục đích tốt, nhưng kết
quả cuối cùng lại là hút kiệt hi vọng và tham vọng của người dân và buộc họ phải
sống cuộc đời phụ thuộc và người khác.
Những nước muốn chuyển
theo hướng tự do phải bắt đầu bằng cách chia hệ thống phúc lợi nhà nước quá cồng
kềnh của họ thành những hệ thống nhỏ hơn hẳn và mang tính khu vực hơn. Những hệ
thống này thậm chí có thể được “cá nhân hóa” thành tài khoản cá nhân. Nó có thể
giúp làm cho các gia đình nhận rõ trách nhiệm của mình, và để họ hiểu rằng họ
được những người đóng thuế bằng xương bằng thịt hỗ trợ chứ không phải là “hệ thống”
mù mờ nào đó đang giúp đỡ họ. Và việc chia nhỏ hệ thống như thế tạo điều kiện để
quản lí một cách hiệu quả hơn - bởi các nhà cung cấp tư nhân.
Ví dụ, hệ thống lương
hưu của Chile. Năm 1981, nước này đã tách hệ thống lương hưu kém cỏi và không
công bằng do nhà nước quản lí thành các tài khoản cá nhân. Người lao động bắt
buộc phải tiết kiệm để dành cho giai đoạn nghỉ hưu, nhưng họ có thể lựa chọn giữa
một số nhà cung cấp để quản lí quỹ của mình. Hệ thống này thúc đẩy trách nhiệm
cá nhân trong việc tiết kiệm, người lao động được lợi hơn và do đó, được nhiều
nước trên những lục địa khác nhau bắt chước.
Ví dụ khác là hệ thống
các tài khoản tiết kiệm để chữa bệnh của Singapore (xem bên trên), giao trách
nhiệm cho các cá nhân và gia đình, khuyến khích người dân chăm lo sức khỏe và
những nhu cầu khác của mình. Có thể tái lập các tổ chức tương trợ trước đây ở
Vương Quốc Anh bằng cách chia các khoản trợ cấp của nhà nước thành tài khoản cá
nhân của từng người.
Khi bộ máy hỗ trợ của
nhà nước hoạt động kém hiệu quả được cải cách theo những mô hình như vậy, thì
các cá nhân sẽ tích cực hơn trong việc tìm kiếm việc làm và dựa vào nỗ lực của
mình và sự hỗ trợ của gia đình, chứ không dựa vào nhà nước nữa. Vẫn cần các tổ
chức từ thiện và các hoạt động thiện nguyện tư nhân, nhưng sẽ nằm trong tỉ lệ
có thể quản lí được chứ không quá lớn như hiện nay. Và, như chúng ta đã thấy, tự
do và thuế khóa thấp là biện pháp tốt để người dân có cả ý chí lẫn của cải để
có thể trở thành những người hào phóng, tức là có động cơ mà nhà nước lớn và
thuế khóa cao đã làm cho tiêu tan.
Toàn
cầu hóa và thương mại
Những
lợi ích của toàn cầu hóa
Tương tự như Nepal, nhiều
nước lo lắng không biết thị trường ngày càng toàn cầu hơn sẽ ảnh hưởng như thế
nào đối với họ. Nhưng phần lớn những lo lắng như thế bị đặt không đúng chỗ và
những lợi ích tích cực thu được từ quá trình toàn cầu hóa và thương mại là rất
đáng kể.
Nhờ cơ chế giá cả của
thị trường, mà bây giờ chúng ta có thể buôn bán trực tiếp và gián tiếp với người
dân ở khắp nơi trên thế giới. Quần áo chúng ta mặc, thực phẩm chúng ta ăn, các
thiết bị trong nhà, trong văn phòng và nhà máy của chúng ta, tất cả đều là sản
phẩm của nhiều nước ở xa đến mức có thể làm chúng ta kinh ngạc.
Nhưng toàn cầu hóa thị
trường hoạt động theo cả hai hướng. Nó không chỉ tạo điều kiện cho các nước
giàu mua sản phẩm trên khắp thế giới. Nó cũng tạo điều kiện cho người dân trong
những nước từng bị coi là xa xôi cải thiện tương lai của mình bằng cách đưa sản
phẩm của mình vào thị trường quốc tế. Ví dụ, người nông dân trong khu vực nên
trồng những loại cây gì? Trước đây, nguồn thông tin duy nhất về giá nông sản là
các thương gia địa phương hay cơ quan nhà nước, và dĩ nhiên là họ quan tâm tới
quyền lợi chính mình. Giá cả trong khu vực có thể lên xuống thất thường, phụ
thuộc vào nhiều yếu tố, ví dụ như thời tiết. Và thị trường khu vực không phải
lúc nào cũng được tổ chức tốt. Hiện nay, người nông dân có thể dùng điện thoại
di động để gọi điện và kiểm tra nhiều trang web liệt kê giá cả thị trường -
trong đó có giá trong tương lai - cho hầu như bất kì loại cây trồng nào, trên
vô số thị trường toàn cầu. Người nông dân ở bất cứ nơi nào cũng đều có thể bán
trên thị trường quốc tế, được tổ chức tốt, với giá có thể dự đoán được.
Mở
cửa New Zealand
New Zealand là ví dụ về
đất nước đã thay đổi hoàn toàn bằng cách hủy bỏ tất cả các quy định về buôn bán
và ngoại thương. Trong những năm đầu thập niên 1980, nước này lâm vào tình trạng
kinh tế trì trệ và khó khăn, chủ yếu là do những quy định như thế. Nhưng, bắt đầu
từ năm 1984, nước này đã từ bỏ chủ nghĩa bảo hộ và đã tiến hành tự do hóa
thương mại quốc tế, mở cửa thị trường cho cạnh tranh toàn cầu. Hủy bỏ tất cả
các khoản trợ cấp cho công nghiệp và nông nghiệp. Bãi bỏ điều tiết đối với thị
trường trong nước, trong đó có thị trường lao động từng có những quy định khắt
khe: Trở thành thành viên công đoàn là công việc tự nguyện và để cho người lao
động và người sử dụng lao động đàm phán hợp đồng lao động.
Các dự báo thảm khốc từ
các nhà vận động hành lang, các học giả, các nhà lãnh đạo tôn giáo và cán bộ
công đoàn - rằng bãi bỏ điều tiết như thế sẽ tạo ra “nền kinh tế bóc lột thậm tệ”
- tất cả đều chứng tỏ là sai. Lương trung bình tăng. Hợp đồng về lương bổng được
giải quyết nhanh chóng hơn. Bãi công gần bằng không. Tỉ lệ thất nghiệp giảm -
và giảm nhanh nhất trong dân chúng người Maori, người nhập cư và những người
nghèo hay những người lâm vào hoàn cảnh khó khăn khác. New Zealand đã trở thành
một trong những nước tự do nhất và cạnh tranh nhất thế giới .
Bản
sắc văn hóa
Một số người lo ngại rằng
toàn cầu hóa thị trường có thể tước đoạt bản sắc và văn hóa độc đáo của các nước.
Đặc biệt là, sự lan tràn các thương hiệu Mĩ làm gia tăng lo ngại cho rằng các
nước sẽ bắt đầu giống nhau đến mức đáng ngại, rằng hàng hóa và cách sống phương
Tây sẽ xóa sổ hàng hóa và cách sống của những địa phương khác và những nền văn
hóa cao nhất thế giới sẽ bị mẫu số chung thấp nhất lấn át.
Chắc chắn, văn hóa kinh
tế và văn hóa xã hội đang thay đổi. Những sản phẩm từng có thời là hàng “độc” của
nước nào đó thì hiện nay đã xuất hiện trên các đường phố đông người của tất cả
các nước. Nhưng không có nghĩa là lựa chọn và đa dạng đang biến mất dần. Ngược
lại, nó có nghĩa là người dân của mỗi nước hiện đã có nhiều lựa chọn hơn hẳn
trước đây. Ví dụ, người dân Vương quốc Anh không còn ăn những món ăn vô vị và nấu
nhừ nữa. Bây giờ họ có thể tìm được nhà hàng, cửa hàng bán món ăn mang về và
siêu thị bán những món ăn khác nhau của Ấn Độ, Việt Nam, Mĩ Latin, Iran, Mông Cổ,
Ba Lan và vô số món ăn khác. Và những người khác trên khắp thế giới cũng được lựa
chọn như thế - sự lựa chọn mà trước đây chỉ một ít người may mắn, tức là những
người giàu có, đủ tiền chu du thiên hạ thì mới được hưởng. Không phải là các nền
văn hóa đang biến mất; mà các nền văn hóa mở rộng đến mức mọi người đều có thể
thưởng thức.
Các nền văn hóa không
bao giờ đứng yên và không thay đổi, như những người muốn bảo vệ, không cho quá
trình toàn cầu hóa tác động tới chúng, vẫn hiểu. Nền văn hóa của đất nước nào
cũng luôn luôn thay đổi và nền văn hóa càng chói lọi và càng sinh động thì càng
tạo ra nhiều ý tưởng mới và càng thay đổi nhanh hơn. Nghệ thuật, âm nhạc, văn học,
lối sống, thị hiếu và thời trang của những nước đầy sinh lực nhất hiện nay khá
xa lạ với nghệ thuật, âm nhạc, văn học, lối sống, thị hiếu và thời trang của những
người sống ở đó cách đây chỉ một thế kỉ.
Các nền văn hóa đều được
lợi khi tiếp xúc với các nền văn hóa khác, tạo điều kiện cho người dân lựa chọn
những yếu tố phù hợp nhất với cuộc sống và thời đại của mình. Nhờ thương mại quốc
tế mà chúng ta có thể thấy và hiểu những yếu tố văn hóa của nước ngoài mà chúng
ta cho là hữu ích, có thể thích hợp với chúng ta. Nhưng quá trình thay đổi như
thế đã diễn ra trong một thời gian dài, trước khi người ta nói về toàn cầu hóa.
Và nhiều thay đổi mà
chúng ta tiếc nhất, sự mất mát của những thành phần sôi động nhất của nền văn
hóa của chúng ta lại không phải là do chủ nghĩa đế quốc về văn hóa từ nước
ngoài mà đơn giản là kết quả của hiện đại hóa. Các nghi lễ, phong tục, trang phục
dân tộc cổ xưa biến mất, không phải vì toàn cầu hóa, mà vì cuộc sống thay đổi.
Các lễ hội từng là dấu mốc của những mùa cụ thể, là thành tố quan trọng đối với
các cộng đồng nông nghiệp, nhưng bây giờ, trong cái thế giới mà một nửa dân số
sống trong các thành phố, người ta không còn chú ý nhiều đến các lễ hội này nữa
.
Có thể đấy cũng là lí
do làm cho văn hóa thay đổi. Lực lượng chiếm đóng áp đặt nhiều nền văn hóa lên
nhân dân các nước bị chiếm và nền văn hóa của những nước ít tự do nhất thực sự
bị tổn hại. Chúng ta phải chào mừng sự kiện là du lịch được cải thiện và nhiều
người lên tiếng hơn làm cho các nước khó mà giữ được nền văn hóa trong đó một số
nhóm người thường xuyên bị lạm dụng, bị áp bức hay bị phân biệt đối xử.
Tầm
quan trọng của hòa bình
Adam Smith từng viết:
“Điều kiện tiên quyết mà nhà nước cần làm để đưa từ tình trạng man rợ nhất
thành mức độ giàu có nhất là hòa bình, thuế khóa nhẹ và công lí có thể chấp nhận
được..” .
Câu hỏi: Các nước giàu
giành được quá nhiều của cải của thế giới?
Trả lời: Không. Của cải
là do bạn tạo ra, bằng kĩ năng, dám nghĩ dám làm, nghị lực, nỗ lực, tổ chức và
đầu tư. Các nước giàu chắc chắn là tiêu dùng của cải, nhưng họ cũng làm ra của
cải. Và không chỉ cho mình: Họ phát minh và phát triển các sản phẩm và qui
trình có tầm quan trọng sống còn trong việc cải thiện đời sống của tất cả mọi
người, nhất là đời sống của những người nghèo nhất thế giới.
Ví dụ, những tiến bộ
trong lĩnh vực y học đang giúp xóa sổ một số căn bệnh lan tràn nhiều nhất trên
thế giới như bệnh lao và bệnh sốt rét. Công nghệ di truyền giúp gia tăng cả sản
lượng lẫn khả năng chống sâu bệnh của lúa và những cây lương thực khác. Vật liệu
mới làm cho các tòa nhà trở nên rẻ hơn và an toàn hơn.
Tài sản không phải là
cái bánh có kích thước cố định, và các nước giàu có giành được phần lớn hơn.
Ngược lại, các chuyên gia từ các nước giàu có đang tạo ra những cơ hội mới cho
những người khác.
Chắc chắn là, muốn có nền
kinh tế tự do thịnh vượng thì phải có hòa bình ở cả trong nước lẫn nước ngoài.
Người ta sẽ không đầu tư vào các doanh nghiệp và không tích lũy vốn sản xuất nếu
họ tin rằng của cải của mình có thể bị lực lượng quân sự hay quân đội xâm lược
cướp bóc. Còn những nước có công dân buôn bán với công dân các nước khác ít có
khả năng xung đột với những nước đó. “Nếu hàng hóa không đi qua biên giới thì
quân đội sẽ vượt biên” - người ta thường gán câu này cho Frédéric Bastiat, một
nhà kinh tế học và chính trị gia người Pháp thế kỉ XIX .
Hòa bình mang lại lợi
ích cả về kinh tế lẫn văn hóa. Hòa bình tạo điều kiện hướng các nỗ lực và nguồn
lực vào hoạt động sản xuất chứ không phải là hoạt động phá hoại. Nó cung cấp
các điều kiện để tạo ra vốn liếng và nền kinh tế tự do thịnh vượng. Nó tạo điều
kiện cho người ta lập kế hoạch cho tương lai của mình và gia đình mình. Nó cho
họ thời gian, của cải và lòng tự tin để theo đuổi mục tiêu về văn hóa và giáo dục.
Hòa bình còn tạo điều kiện để cho con người đi lại tự do, tự do vận chuyển hàng
hóa và truyền bá tư tưởng - truyền bá kiến thức, thịnh vượng và đổi mới.
Quan điểm thấu triệt
khác của Adam Smith là chúng ta không cần phải làm cho các nước khác nghèo đi để
chính mình trở nên giàu có. Sẽ tốt hơn cho chúng ta nếu khách hàng của chúng ta
là người giàu chứ không phải người nghèo . Tương tự, chúng ta không cần làm cho
người khác yếu đi để mình trở nên khỏe mạnh. Cả hai bên đều được lợi khi có hòa
bình.
Phải thường xuyên đấu
tranh thì mới có hòa bình. Phải bảo vệ tính mạng và tài sản của người dân. Và
có thể cần chính phủ (hạn chế) tham gia vào việc phân bổ những nguồn lực cần
thiết. Nhưng các chính phủ trở nên quá lớn cũng dễ biến thành chính phủ quân
phiệt - có thể tìm cách che giấu tình trạng nghèo nàn và mất tự do bằng cách
nói rằng, vì an ninh của đất nước, cần phải hi sinh, cần có sự thống nhất về mục
tiêu và sức mạnh quân sự. Người dân ở những xã hội tự do cũng có lòng trung
thành với đất nước mình; nhưng họ trung thành với xã hội cởi mở và tự do, với
gia đình, bạn bè, với khách hàng và các hiệp hội tự nguyện - chứ không trung
thành với nhà cai trị độc tài, với một lá cờ hay giấc mơ mang tính dân tộc chủ
nghĩa.
Một số người nghĩ rằng
muốn có hòa bình thì phải có chính phủ siêu quốc gia. Trong khi các diễn đàn quốc
tế - trong đó, người ta có thể nói ra những sự khác biệt và tháo ngòi nổ những
cuộc xung đột tiềm tàng - là những thiết chế hữu ích, thì chúng ta cũng không
nên nghĩ rằng chính phủ thế giới sẽ có mặt nào đó tốt hơn những quốc gia hiện
nay. Với quy mô rộng lớn và khoảng cách thậm chí còn xa dân chúng hơn, xu hướng
phình ra và lạm dụng quyền lực của chính phủ còn lớn hơn. Và không có ai có thể
tránh được sự lạm quyền bằng cách đi đến khu vực khác trên thế giới. Không,
cách thúc đẩy hòa bình tốt nhất làm cho chính phủ nhỏ đi chứ không làm cho nó lớn
thêm và dựa vào xu hướng tự nhiên của con người là hợp tác một cách hòa bình và
cùng nhau cải thiện điều kiện sống của mình.
