Thị trường tự do có làm băng họai các giá trị đạo đức hay không?

Đây là cuộc thảo luận do Quĩ JOHN TEMPLETON FOUNDATION tổ chức. Vấn đề được đem ra bàn thảo là: Chủ nghĩa tư bản, dựa trên quyền tự do trao đổi, đã bị mang tiếng là hệ thống dã man và phi đạo đức, đấy là nơi mà mỗi người đều chỉ quan tâm đến lợi ích của riêng mình, sẵn sàng phản bội, lừa bịp nhằm giành lợi thế trong cuộc cạnh tranh. Liệu xã hội tư bản chủ nghĩa có dứt khóat dẫn tới suy thóai đạo đức hay không? Thị trường tự do có tương thích với các giá trị đạo đức hay không, nó sẽ phá hủy hay khuyến khích những giá trị này? Một số nhà kinh tế học, triết học và chính khách có tiếng của Mĩ và Nga đã tham gia cuộc thảo luận. Ý kiến của họ rất đa dạng, Phạm Nguyên Trường blog sẽ lần lượt dịch và giới thiệu.

Bài 11

  

Tyler Cowen: Nói chung là không

Phạm Nguyên Trường dịch

Một trong những chức năng chủ yếu của thị trường là tạo ra sự đồng thuận về một số tiêu chuẩn đạo đức nhất định: tuân thủ thỏa thuận, sự trung thực trong các thương vụ, những người hoạt động trên thương trường phải chịu trách nhiệm khi không thực hiện lời hứa. Hậu quả xã hội tích cực của tất cả những tiêu chuẩn đạo đức này vượt xa khỏi lĩnh vực thương mại, bất kì người nghiên cứu thị trường hiện đại nào cũng nhận thấy điều đó.

Trong các vấn đề đạo đức, thị trường tự do hoạt động giống như một bộ khuếch đại vậy. Đưa vào tay chúng ta nhiều tài sản và nguồn lực hơn, tức là thị trường làm gia tăng và làm nổi bật thêm tất cả những tính cách mà chúng ta đã có. Kết quả chung cuộc thường là tích cực. Đa số người thích có cuộc sống tốt đẹp cho mình, cho gia đình và bạn bè mình, và những ước mơ như thế chính là một phần của đức hạnh. Thị trường tạo điều kiện cho rất nhiều người, thuộc mọi tầng lớp xã hội, cố gắng giành và giành được những mục tiêu chung đó của con người.  

Các đặc điểm khác của thị trường tự do cũng khuyến khích những điều tốt đẹp hơn trong bản tính của chúng ta và ngăn chặn những xung lực mang tính phá hoại của chúng ta. Những người biết cộng tác với những người khác thường là những người kiếm được nhiều tiền hơn là một thí dụ. Họ dễ dàng làm việc với các đồng sự, dễ dàng tiếp xúc với khách hàng, và trình bày kế hoạch kinh doanh khéo léo hơn những người khác. Hợp tác càng mang lại cho chúng ta nhiều lợi ích thì tính cách của chúng ta càng phát triển nhanh hơn theo hướng đó.

Về mặt cá nhân, thị trường tự do cũng tạo điều kiện cho người ta thực hiện được một loạt dự định tốt đẹp khác nhau. Thị trường tạo điều kiện cho những người có khả năng sáng tạo có thể cung cấp cho đồng bào của mình những dịch vụ đặc biệt: phát minh ra các loại thuốc chữa bệnh mới, làm ra những công cụ lao động có thể tiết kiệm được sức người, tìm ra những phương pháp nhằm cung cấp lương thực cho thế giới một cách rẻ hơn và hiệu quả hơn. Cơ hội trở thành giàu có thường là nguồn động viên cho những người có tinh thần sáng tạo như thế, cái tôi và tham vọng cá nhân cũng là những nhân tố cực kì quan trọng. Nhưng chúng ta không được coi những động cơ này là xấu xa. Thị trường tạo điều kiện gắn ước mơ làm giàu và tham vọng cá nhân của chúng ta với những những tình cảm vị tha của chúng ta. Thị trường làm bừng lên trong ta nhận thức rằng muốn có lời thì phải làm việc thật tốt. Và dĩ nhiên là nó cũng tạo ra những tiền đề để người ta có thể hiến tặng tài sản và lao động của mình vì những lí do bác ái.

Trên bình diện quốc tế, tính ưu việt về mặt đạo đức của thị trường còn rõ ràng hơn. Xin xem xét hiện tượng di dân. Trên khắp thế giới người đều muốn đi khỏi những nước không tạo điều kiện thuận lợi cho thị trường phát triển và đến những nước tạo điều kiện thuận lợi cho thị trường phát triển – tiền không phải là động cơ duy nhất. Cơ hội được sống trong một hệ thống bảo đảm một đời sống có chất lượng cao hơn và đặc biệt là cơ hội thoát khỏi những quan hệ mang tính “cánh hẩu”, làm băng hoại đạo đức của những mô hình kinh tế khác, cũng là những tác nhân có sức hấp dẫn cực kì to lớn. Năm nào tổ chức Minh bạch quốc tế (Transparency International) cũng công bố xếp hạng những nước tham nhũng nhất thế giới. Năm vừa qua đứng đầu danh sách tham nhũng là Iraq, Myanmar, và Somalia. Những nước ít tham nhũng nhất là Đan Mạch, Phần Lan và New Zealand – tất cả đều là những nước có nền kinh tế thị trường năng động.

Như vậy, có phải là thị trường diệt trừ được tham nhũng? Không, nhưng rõ ràng là sự thăng tiến của thị trường và sự thoái lui của nạn tham nhũng là một thành tố của xu hướng tiến bộ liên tục và bao trùm trên toàn thế giới. Một trong những chức năng chủ yếu của thị trường là tạo ra sự đồng thuận về một số tiêu chuẩn đạo đức nhất định: tuân thủ thỏa thuận, sự trung thực trong các thương vụ, những người hoạt động trên thương trường phải chịu trách nhiệm khi không thực hiện lời hứa. Hậu quả xã hội tích cực của tất cả những tiêu chuẩn đạo đức này vượt xa khỏi lĩnh vực thương mại, bất kì người nghiên cứu thị trường hiện đại nào cũng nhận thấy điều đó.

Cũng phải nói thêm một vài điều. Không phải thị trường nào cũng là thị trường “tự do”, theo nghĩa là được pháp luật bảo hộ nhằm chống lại những hành động gây hấn và lừa đảo. Thị trường tự do đòi hỏi một mức độ tin cậy nhất định và nó cũng đòi hỏi phải có nhận thức chung, trên bình diện văn hóa, các qui tắc hoạt động của thị trường. Các thị trường mà tôi xin gọi là “rởm” không đáp ứng được các tiêu chí đó. Ở đấy, những kẻ bất lương như bọn đâm thuê chém mướn và mafia có thể thực hiện những hành động phạm pháp mà không bị trừng phạt, và những doanh nghiệp lừa đảo có thể bán những món đồ ăn cắp được hoặc những món hành kém chất lượng hay (mượn đầu đề báo chí trong thời gian gần đây) dúi cho người ta những khoản vay với điều kiện “tốt” đến mức đáng ngờ. 

Chúng ta cũng không được tự dối lòng bằng cách nghĩ rằng tính tự tư tự lợi - theo nghĩa rộng của từ này – mà thị trường khuyến khích, bao giờ cũng là đức tính tốt đẹp. Việc thực hiện các mục tiêu của gia đình mình, bạn bè mình và của cộng đồng chắc chắn là có chứa đựng nhân tố tích cực về mặt đạo đức, nhưng nó lại có thể đi kèm với tính đố kị, lòng tham, tự dối mình và một loạt khuyết tật khác nhau của con người. Mở rộng các lĩnh vực hoạt động xã hội là thị trường cũng đồng thời tạo thêm không gian tự tung tự tác cho các khuyết điểm đó của chúng ta.

Nhiều người trong chúng ta – những người quan sát đời sống kinh tế, và đặc biệt là các nhà báo hay các nhà khoa học – thường rất hay chú ý đến những những hiện tượng tiêu cực vừa nêu. Nhưng chúng ta phải có tầm nhìn rộng hơn về sự tiến bộ của nhân loại. Rõ ràng là trong thời đại của chúng ta – thời đại của sự phát triển và mở rộng nền kinh tế - những biểu hiện tích cực của thị trường đã lấn át những biểu hiện tiêu cực của nó. Điều này đúng không chỉ là vì của cải đã tạo ra những lợi ích vật chất và mà còn vì nó còn có ảnh hưởng tích cực đối với đức hạnh của cá nhân nữa.

Tyler Cowen là giáo sư kinh tế học và giám đốc trung tâm Mercatus thuộc trường đại học George Mason (George Mason University). Discover Your Inner Economist là tác phẩm mới xuất bản gần đây nhất của ông.