Luigi Cornaro (1464-1566 a.d.)
Phạm Nguyên Trường dịch
Bài thứ nhất: Bàn về đời sống đơn giản và mạnh khoẻ
Mọi người đều đồng ý rằng, theo thời gian, tập quán trở thành bản tính thứ hai, buộc con người phải theo điều họ đã quen, dù tốt hay xấu; thực tế, trong nhiều trường hợp, chúng ta thấy thói quen lấn át cả lý trí. Điều này đúng đến nỗi, những người đức hạnh khi giao du với kẻ xấu thường rơi vào cùng một lối sống sa đọa. Thấy và suy xét tất cả những điều ấy, tôi quyết định viết về thói xấu ăn uống vô độ.
Mặc dù mọi người đều công nhận rằng sự phóng túng là cha đẻ của thói tham ăn, còn sống tiết chế là con đẻ của sự điều độ; thế nhưng, vì sức mạnh của tập quán, điều phóng túng lại được xem là đức hạnh, còn sự tiết chế lại bị coi là hèn hạ và keo kiệt. Biết bao người mù quáng và mê muội đến mức, vừa mới bốn mươi hay năm mươi tuổi, họ đã mang trong mình những chứng bệnh kỳ lạ và đau đớn, khiến họ trở nên già yếu và vô dụng; trong khi đó, nếu họ sống điều độ và tiết chế, thì rất có thể họ sẽ còn khỏe mạnh và vui tươi đến tận tám mươi tuổi trở lên. Để khắc phục tình trạng này, con người cần sống thuận theo sự giản dị mà tự nhiên đã an bài. Tự nhiên dạy chúng ta phải bằng lòng với những gì ít ỏi, và tập cho mình thói quen chỉ ăn vừa đủ để duy trì sự sống, luôn ghi nhớ rằng mọi sự dư thừa đều sinh bệnh và dẫn đến cái chết. Biết bao người bạn của tôi — những người đàn ông thông tuệ và đáng mến nhất — đã bị cuốn đi giữa tuổi thanh xuân bởi sự dư thừa và ăn uống quá độ. Nếu họ sống điều độ, hẳn giờ đây họ vẫn còn hiện diện, là điểm sáng của xã hội, và tôi sẽ còn được đồng hành cùng họ trong niềm vui thay vì chịu sự mất mát đầy tiếc thương.
Do đó, để chấm dứt một tệ nạn lớn như vậy, trong bài luận ngắn này, tôi quyết định chứng minh rằng sự thiếu điều độ là một sự lạm dụng có thể loại bỏ, và rằng lối sống tiết chế, giản dị xưa kia hoàn toàn có thể thay thế vào đó. Tôi càng sẵn lòng thực hiện điều này hơn nữa, bởi nhiều người trẻ có học thức đã khẩn khoản thúc giục tôi, vì cha mẹ họ phần lớn đều qua đời khi mới ở tuổi trung niên, trong khi tôi vẫn còn khỏe mạnh và vui tươi ở tuổi tám mươi mốt. Những người trẻ này mong muốn đạt tới cùng một tuổi thọ như tôi — điều mà thiên nhiên không hề ngăn cản, bởi khát vọng sống lâu là điều tự nhiên. Thật vậy, tuổi già chính là giai đoạn đời người có thể thực hành sự thận trọng một cách trọn vẹn nhất, và cũng là lúc được hưởng hoa trái của mọi đức hạnh khác trong sự bình yên nhất, vì các giác quan khi ấy đã lắng xuống, để con người hoàn toàn phó mặc cho lý trí. Họ nài nỉ tôi cho biết phương pháp mà tôi đã theo đuổi để đạt được điều đó; và nhận thấy họ đang theo đuổi một mục đích đáng ca ngợi, tôi quyết định bàn đến phương pháp này, hầu có thể giúp ích, không chỉ cho họ, mà còn cho tất cả những ai muốn đọc bài luận này.
Vì vậy, tôi sẽ trình bày lý do khiến tôi từ bỏ sự thiếu tiết chế và hướng tới lối sống điều độ, rồi công khai phương pháp mà tôi đã áp dụng, cùng những hiệu quả tốt đẹp mà nó mang lại cho tôi; từ đó sẽ thấy được rằng, việc loại bỏ lối sống phóng túng thực ra dễ dàng biết bao. Cuối cùng, tôi sẽ chỉ ra những lợi ích và phúc lành của đời sống điều độ.
Tôi xin nói rằng, chính một loạt những bệnh tật đã tàn phá thân thể tôi là động lực khiến tôi từ bỏ sự thiếu điều độ trong ăn uống — điều mà tôi đã từng nghiện. Hậu quả là dạ dày tôi bị rối loạn, tôi chịu nhiều cơn đau quặn thắt và chứng gút; nhưng tệ hại hơn cả là một cơn sốt âm ỉ, gần như triền miên, dạ dày thường xuyên rối loạn, và cơn khát không bao giờ dứt. Với những chứng bệnh ấy, điều duy nhất tôi còn có thể hy vọng chính là cái chết.
Vì vậy, khi bước vào độ tuổi từ ba mươi lăm đến bốn mươi trong hoàn cảnh bất hạnh như thế, và đã thử mọi cách có thể nghĩ ra để chữa trị nhưng đều vô ích, các thầy thuốc cho tôi biết rằng vẫn còn một phương pháp duy nhất có thể vượt qua những chứng bệnh của tôi, với điều kiện tôi phải quyết tâm áp dụng và kiên trì theo đuổi. Phương pháp ấy là sống một đời sống nghiêm cẩn và điều độ, vốn sẽ đem lại hiệu quả lớn nhất; và về điều này, tôi có thể tự mình xác tín, bởi dù cơ thể tôi đã trở nên suy nhược vì bệnh tật, song chưa đến mức hoàn toàn suy sụp, nên một đời sống điều độ vẫn có thể giúp tôi hồi phục. Họ còn nói thêm rằng, nếu tôi không lập tức áp dụng lối sống nghiêm cẩn ấy, thì chỉ trong vài tháng tới tôi sẽ chẳng còn thu được lợi ích gì từ nó nữa, và rằng chỉ ít lâu sau, tôi sẽ phải phó mặc cho cái chết.
Những lời lẽ này đã gây ấn tượng mạnh mẽ với tôi, đến nỗi, dù đau khổ trước viễn cảnh phải chết khi còn đang ở tuổi xuân, và đồng thời bị hành hạ không ngừng bởi đủ loại bệnh tật, tôi lập tức quyết định, để tránh cả bệnh lẫn chết, rằng mình phải hướng về một nếp sống điều độ. Khi hỏi họ về những quy tắc cần tuân theo, họ bảo tôi chỉ được dùng thực phẩm — cả rắn lẫn lỏng — theo cách vốn được kê cho người bệnh, và phải hết sức tiết chế cả hai. Nói thật ra, trước đây họ cũng từng khuyên tôi như vậy, nhưng tôi đã thiếu kiên nhẫn với sự kiềm chế ấy, và cứ ăn uống thỏa thích những gì mình muốn. Thế nhưng, một khi tôi đã quyết tâm sống điều độ, thuận theo sự mách bảo của lý trí, và nhận ra rằng đó chính là bổn phận của mình với tư cách một con người, tôi đã bước vào nếp sống mới này với một quyết tâm lớn đến mức không gì có thể khiến tôi chệch hướng. Kết quả là, chỉ sau vài ngày, tôi đã bắt đầu cảm thấy lối sống ấy thực sự hợp với mình; và khi kiên trì theo đuổi, tôi nhận thấy rằng, chỉ chưa đầy một năm sau (dù có lẽ một số người sẽ khó tin), tôi đã hoàn toàn thoát khỏi mọi chứng bệnh trước kia.
Sau khi hồi phục sức khỏe, tôi bắt đầu nghiêm túc suy xét sức mạnh của sự điều độ: nếu nó có hiệu lực đủ để chế ngự những chứng bệnh nghiêm trọng như của tôi, thì hẳn nó cũng có sức mạnh để duy trì sức khỏe và củng cố thể trạng vốn yếu ớt của tôi. Vì vậy, tôi đã chuyên tâm tìm ra những loại thực phẩm nào thực sự phù hợp nhất với mình.
Trước hết, tôi quyết định thử xem những món ăn hợp khẩu vị có hợp với dạ dày hay không, để có thể kiểm chứng tính đúng đắn của câu tục ngữ vốn được nhiều người thừa nhận: “Cái gì ngon miệng thì cũng hợp với dạ dày”, hoặc “cái gì hợp khẩu vị thì đều lành mạnh và bổ dưỡng.” Kết quả là, tôi thấy câu tục ngữ ấy sai, vì tôi nhanh chóng nhận ra rằng nhiều thứ hợp khẩu vị lại không hợp với dạ dày. Tự mình xác tín rằng câu ấy là sai, tôi từ bỏ hẳn những loại thịt và rượu không hợp, và chỉ chọn những gì mà kinh nghiệm cho thấy là phù hợp với mình, lại chỉ dùng với lượng vừa đủ để dễ tiêu hóa, luôn chú trọng đến cả chất lẫn lượng; đồng thời sắp xếp sao cho không bao giờ làm đầy bụng vì ăn uống, mà luôn rời bàn ăn với cảm giác vẫn còn có thể ăn uống thêm nữa. Về điểm này, tôi đã làm theo câu tục ngữ dạy rằng: “Muốn giữ sức khỏe, con người phải kiềm chế sự thèm ăn.” Nhờ vậy, tôi đã chế ngự được sự phóng túng trong ăn uống, và hoàn toàn bước vào một đời sống điều độ và nề nếp. Chính điều đó đã mang lại cho tôi sự thay đổi như đã nói ở trên: chỉ trong vòng chưa đầy một năm, tôi đã thoát khỏi tất cả những chứng bệnh từng đeo bám tôi, vốn khi ấy tưởng chừng không thể chữa được. Nó còn có một tác dụng tốt khác: tôi không còn bị những căn bệnh hằng năm hành hạ như trước, khi tôi còn ăn uống phóng túng. Tôi cũng trở nên cực kỳ khỏe mạnh, và từ đó đến nay vẫn luôn như vậy; chỉ nhờ một điều đơn giản là tôi chưa bao giờ vượt quá giới hạn của sự nề nếp và điều độ nghiêm cẩn.
Nhờ áp dụng những phương pháp này, tôi luôn được hưởng, và, tạ ơn Chúa, vẫn đang được hưởng, sức khỏe tuyệt hảo. Đúng là, ngoài hai quy tắc quan trọng nhất liên quan đến việc ăn uống mà tôi luôn rất cẩn thận tuân thủ (tức là không ăn quá nhiều, chỉ ăn những thứ hợp với mình), tôi đã cẩn thận tránh, trong khả năng có thể, mọi sự quá nóng, quá lạnh, mệt mỏi quá mức, gián đoạn giờ nghỉ ngơi thông thường và ở lâu trong không khí ô nhiễm. Tôi cũng đã làm tất cả những gì có thể để tránh những điều khó loại bỏ: u sầu, hận thù và những cảm xúc mãnh liệt khác, dường như có ảnh hưởng lớn nhất đến cơ thể con người. Tuy nhiên, tôi cũng không thể phòng ngừa hoàn toàn, đến mức đôi khi vẫn bị chúng cuốn đi. Nhưng tôi đã khám phá ra rằng, nhìn chung, những cảm xúc ấy không ảnh hưởng nhiều đến cơ thể được điều hành bởi hai quy tắc ăn uống kể trên. Galen, một y sĩ lừng danh, đã nói rằng, miễn là ông tuân theo hai quy tắc ấy, ông chỉ chịu rất ít rối loạn như vậy, ít đến nỗi chúng chẳng bao giờ khiến ông bận tâm quá một ngày. Lời ông quả thật là chân lý — chính tôi là một nhân chứng sống, và nhiều người khác biết tôi cũng thấy rõ, rằng bao lần tôi phải chịu đựng nóng lạnh, thời tiết khắc nghiệt, mà không hề tổn hại; lại thêm bao lần (do nhiều bất hạnh liên tiếp giáng xuống) tôi bị xáo trộn tinh thần nặng nề, song những việc ấy hầu như không gây hại cho tôi. Trái lại, những người thân trong gia đình tôi, vốn không sống theo cách của tôi, lại bị xáo trộn ghê gớm; nói tóm lại, những buồn phiền và chán nản của họ khi thấy tôi bị cuốn vào những vụ kiện tụng tốn kém, do những kẻ quyền thế khởi xướng chống lại tôi, đã khiến họ sợ tôi sẽ lụn bại, đến nỗi bị bao phủ bởi tâm trạng u sầu — thứ mà những người sống không điều độ thường mang sẵn trong mình; và điều đó ảnh hưởng nặng nề đến thân thể họ, đến mức sinh mệnh bị đoạt mất khi chưa tới tuổi. Trong khi đó, tôi không phải chịu đựng gì vào những lúc như thế, vì trong tôi không hề có những khí chất thừa thãi ấy; hơn nữa, để giữ vững tinh thần, tôi tự nhủ rằng Chúa đã cho phép những vụ kiện này xảy ra, cốt để tôi ý thức rõ hơn sức mạnh thể chất và tinh thần của mình; và rằng tôi sẽ chiến thắng vẻ vang, cùng với lợi lạc, như sự việc cuối cùng đã chứng nghiệm; bởi sau hết, tôi đã nhận được một sắc lệnh vô cùng thuận lợi cho cả vận mệnh lẫn danh dự của mình.
Nhưng tôi có thể đi xa hơn một bước, và cho thấy đời sống điều độ có lợi cho sự hồi phục như thế nào khi xảy ra tai nạn. Ở tuổi bảy mươi, tôi tình cờ đi trên một cỗ xe ngựa, đang chạy với tốc độ cao, bị lật, và bị kéo đi một quãng khá xa trước khi bầy ngựa dừng lại. Tôi đã chịu nhiều cú va đập và bầm dập đến nỗi được kéo ra ngoài với đầu và thân thể thương tích nặng nề, cùng một chân và một cánh tay bị trật khớp. Khi các y sĩ thấy tôi trong tình trạng tồi tệ như vậy, họ kết luận rằng tôi khó sống quá ba ngày, song cũng muốn thử biện pháp chảy máu và tẩy xổ để ngăn viêm và sốt. Nhưng ngược lại, tôi, biết rõ nhờ đời sống điều độ bao năm mà huyết mạch của mình trong sạch và quân bình, đã từ chối cả việc chích máu lẫn tẩy xổ. Tôi chỉ cho nắn lại tay chân, và chịu để người ta xoa bóp bằng vài thứ dầu mà họ cho là thích hợp trong trường hợp đó. Nhờ vậy, không dùng thêm bất kỳ phương thuốc nào khác, tôi đã hồi phục đúng như tôi dự đoán, chẳng hề cảm thấy chút biến đổi nào trong thân thể, cũng chẳng chịu hệ lụy nào từ tai nạn ấy — một điều trong mắt các y sĩ chẳng khác gì phép lạ. Do đó, ta có thể suy ra rằng người nào sống chừng mực, điều độ, không sa vào ăn uống quá độ, thì ít khi phải chịu rối loạn tinh thần hay tổn hại do tai nạn bên ngoài. Trái lại, tôi kết luận, nhất là từ thử thách mới đây, rằng ăn uống phóng túng thường đưa đến tử vong. Bốn năm trước, tôi đã thuận theo lời thúc giục lâu nay của bạn bè và người thân mà tăng thêm hai ounce thức ăn, vì họ cho rằng lượng tôi dùng quá ít so với tuổi già. Tôi đáp rằng, bản tính con người vốn bằng lòng với ít, và chính nhờ lượng ít ỏi ấy mà tôi đã gìn giữ sức khỏe và sự nhanh nhẹn nhiều năm; rằng tuổi càng cao thì dạ dày càng yếu, nên xu hướng phải là giảm ăn chứ không phải thêm vào. Tôi còn nhắc họ hai câu tục ngữ: “Kẻ nào muốn ăn nhiều thì phải ăn ít; ăn ít thì sống lâu, mà sống lâu thì sẽ ăn được nhiều.” và “Phần ta bỏ lại sau một bữa ăn no nê, có lợi cho ta hơn những gì đã ăn vào.” Nhưng những lý lẽ và tục ngữ ấy không cản được họ trêu chọc mãi về việc này; nên, chẳng phải để tỏ ra ngoan cố hay ra vẻ biết nhiều hơn y sĩ, mà cốt để làm vui lòng gia đình, tôi đã thuận theo. Thế là, trong khi trước kia, với bánh mì, thịt, lòng đỏ trứng và súp, tôi ăn trọn mười hai ounce, không hơn không kém, thì nay tăng lên mười bốn; và trong khi trước kia tôi chỉ uống mười bốn ounce rượu vang, thì nay tăng lên mười sáu. Sự gia tăng này, chỉ trong vòng tám ngày, đã khiến tôi, từ chỗ vui vẻ hoạt bát, trở nên cáu kỉnh và u sầu, đến nỗi không gì có thể làm tôi hài lòng. Đến ngày thứ mười hai, tôi bị một cơn đau dữ dội bên hông, kéo dài hai mươi hai giờ, rồi tiếp theo là một cơn sốt triền miên ba mươi lăm ngày không thuyên giảm, đến mức mọi người đều coi tôi như kẻ sắp chết. Nhưng, tạ ơn Chúa, tôi đã hồi phục; và tôi tin chắc rằng chính sự đều đặn nghiêm cẩn bao năm qua, và chỉ nhờ đó mà thôi, đã cứu tôi khỏi nanh vuốt của Tử thần.
Sống có nề nếp và điều độ, chắc chắn là nguyên nhân và nền tảng vững chắc nhất cho sức khỏe và tuổi thọ; đúng hơn, tôi nói rằng đó là phương thuốc chân chính duy nhất, và bất cứ ai cân nhắc kỹ lưỡng vấn đề này sẽ đi đến kết luận như thế. Do đó, khi bác sĩ đến thăm bệnh nhân, điều đầu tiên họ kê đơn là sống điều độ, và nhất định phải tránh ăn uống thái quá. Nay, nếu bệnh nhân, sau khi hồi phục, vẫn tiếp tục sống như vậy, thì họ sẽ không thể mắc bệnh trở lại; và nếu một lượng thức ăn rất nhỏ đã đủ để phục hồi sức khỏe, thì chỉ cần thêm một chút ít cũng đủ để duy trì tình trạng đó. Như vậy, về sau, họ sẽ không cần đến bác sĩ hay thuốc men. Không, bằng cách tuân thủ những gì tôi đã nói, họ sẽ trở thành bác sĩ của chính mình, và thực sự là vị thầy thuốc giỏi nhất mà họ có thể có; bởi trên thực tế, không ai có thể là bác sĩ hoàn hảo cho bất kỳ người nào khác ngoài chính mình. Lý do là: bất kỳ ai, thông qua những lần thử nghiệm lặp đi lặp lại, đều có thể đạt đến sự hiểu biết hoàn toàn về thể chất của chính mình, cũng như về những loại thức ăn, thức uống hợp với mình nhất. Những lần thử nghiệm ấy là cần thiết, vì bản tính và dạ dày của mỗi người vốn khác nhau. Tôi nhận ra rằng rượu cũ không hợp với tôi, nhưng rượu mới thì lại hợp; và sau một thời gian dài thực nghiệm, tôi còn phát hiện ra rằng nhiều thứ có thể không gây hại cho người khác, nhưng lại không tốt cho tôi. Vậy thì, thử hỏi có bác sĩ nào có thể cho tôi biết nên dùng loại nào, tránh loại nào, trong khi chính tôi, qua nhiều năm quan sát, mới dần khám phá ra?
Do đó, không thể nào làm bác sĩ hoàn hảo cho người khác được. Một người không thể có vị chỉ dẫn nào tốt hơn chính bản thân mình, cũng không có thứ thuốc nào tốt hơn là một đời sống điều độ. Tuy nhiên, tôi không có ý nói rằng đối với việc chẩn trị những chứng bệnh phát sinh do kẻ sống buông thả thì không cần đến bác sĩ, hay nói rằng sự trợ giúp của họ nên bị xem nhẹ; những người ấy, khi lâm bệnh, hẳn nhiên phải lập tức tìm đến sự hỗ trợ y khoa. Nhưng, chỉ nhằm mục đích gìn giữ sức khỏe, thì theo tôi, chúng ta nên coi nếp sống điều độ như là thầy thuốc của mình; bởi nó giúp con người, kể cả những người có thể chất yếu đuối, vẫn duy trì được sức khỏe; khiến họ sống mạnh mẽ và vui tươi cho đến tuổi một trăm hoặc hơn, và không chết vì bệnh tật hay do sự suy đồi của thể dịch, mà chỉ đơn giản là bởi sự tàn lụi tự nhiên, điều cuối cùng vốn không thể tránh khỏi đối với tất cả. Nhưng ít người nhận ra được điều này, bởi phần lớn con người vốn ham mê dục lạc và thiếu điều độ, thích chiều theo dục vọng và buông mình trong mọi thái quá; và, để biện minh, họ thường nói rằng họ thích một cuộc sống ngắn ngủi mà tự mãn hơn là một cuộc sống dài lâu mà phải kiềm chế bản thân; họ không biết rằng những người hạnh phúc nhất chính là những người có thể chế ngự được dục vọng của mình. Tôi đã nghiệm ra điều đó, và tôi chọn sống điều độ, để có thể sống lâu và hữu ích. Nếu tôi không sống điều độ, tôi sẽ chẳng bao giờ viết được những bài luận này, mà tôi hân hoan nghĩ rằng chúng sẽ đem lại lợi ích cho người khác. Những kẻ ham mê khoái lạc cho rằng không ai có thể sống một đời sống điều độ. Tôi đáp rằng Galen, một đại y sư, đã sống như thế và đã chọn nó làm phương thuốc tốt nhất. Plato, Cicero, Isocrates, cùng nhiều vĩ nhân khác thời xưa cũng vậy — mà để khỏi làm bạn đọc mệt mỏi, tôi không tiện nêu hết tên. Và, trong thời đại chúng ta, có Giáo hoàng Paul Farnese và Hồng y Bembo; và chính nhờ vậy mà họ sống lâu như thế. Do đó, bởi nhiều người đã sống đời sống này, và nhiều người hiện nay vẫn đang sống nó, thì chắc chắn rằng ai ai cũng có thể tuân theo, nhất là vì nó không hề có khó khăn gì lớn lao. Cicero quả quyết rằng điều duy nhất cần thiết chỉ là phải nghiêm túc. Còn bạn nói rằng Plato, tuy bản thân ông sống điều độ, nhưng lại cho rằng trong các quốc gia cộng hòa, con người thường không thể sống như vậy, vì bị buộc phải chịu nhiều khó nhọc và biến động, vốn không thuận hợp với lối sống điều độ. Tôi đáp rằng, những ai buộc phải gánh chịu những điều ấy, thì sẽ càng có khả năng chịu đựng tốt hơn nhờ giữ cho mình tiết độ trong việc ăn uống.
Có thể có người phản đối, cho rằng: người theo đuổi một đời sống nghiêm ngặt và điều độ, khi vốn đã quen dùng những thức ăn đơn giản, nhẹ nhàng như cho người bệnh, lại ăn với số lượng ít, thì lúc chính mình lâm bệnh sẽ chẳng còn cách ăn kiêng nào khác để dùng. Tôi xin trả lời rằng: bất kỳ ai có lối sống đều đặn, thì hầu như không thể mắc bệnh, hoặc nếu có, cũng rất hiếm và chóng khỏi. Khi nói đến đời sống đều đặn, ý tôi là: mỗi người phải tự tìm ra cho mình lượng thức ăn và thức uống ít đến mức nào là vừa đủ để đáp ứng nhu cầu hằng ngày; rồi sau khi đã xác định, và nhận ra những loại thích hợp nhất với thể trạng của mình, thì phải lập kế hoạch và nghiêm ngặt bám vào nguyên tắc ấy. Chớ để nay thì thận trọng, mai lại tự buông thả, vì sống như thế thì lợi ích chẳng được bao nhiêu. Trái lại, phải luôn giữ gìn để tránh thái quá – điều mà bất kỳ ai, nếu quyết tâm, cũng có thể làm được trong mọi lúc, mọi hoàn cảnh. Bởi vậy, tôi nói rằng: người sống như thế thì khó mà mắc bệnh, hoặc nếu có cũng chỉ thỉnh thoảng, và trong một thời gian ngắn. Bởi nhờ sống điều độ, người ấy tiêu diệt hết mọi mầm mống của bệnh tật, loại bỏ nguyên nhân thì hậu quả cũng chẳng còn. Vì thế, ai theo đuổi đời sống điều độ và nghiêm ngặt thì chẳng cần sợ bệnh tật, vì máu huyết đã trở nên tinh khiết, trong sạch, không còn ứ đọng những tạp chất xấu, nên chẳng thể sinh bệnh.
Do đó, bởi lẽ một đời sống điều độ vừa hữu ích vừa hợp đức hạnh, nó đáng để mọi người cùng noi theo. Lại càng nên hơn nữa, vì lối sống ấy không hề xung đột với bất kỳ bổn phận nào, mà lại dễ thực hành cho tất cả mọi người. Không phải ai cũng cần ăn ít như tôi – mười hai ounce – hoặc kiêng nhiều món mà tôi, do dạ dày vốn yếu, buộc phải tránh. Những ai hợp với mọi loại thực phẩm, thì có thể ăn tùy ý, chỉ cần nhớ: không được ăn vượt quá mức mà dạ dày có thể dễ dàng tiêu hóa, ngay cả đối với món ăn hợp nhất với mình. Uống cũng thế. Quy tắc duy nhất cần tuân theo trong ăn uống là giữ chừng mực về số lượng, hơn là câu nệ về chất lượng. Còn những ai thể trạng yếu như tôi, thì chẳng những phải cẩn trọng về số lượng, mà còn cả về chất lượng nữa – chỉ nên dùng những thức ăn thật đơn giản, dễ tiêu hóa.
Xin đừng nói với tôi rằng có những người, dù sống rất thất thường, vẫn khỏe mạnh và trường thọ. Lập luận ấy chỉ dựa trên sự ngẫu nhiên và rủi ro, mà thật ra những trường hợp như thế vô cùng hiếm hoi. Vì vậy, con người không nên vì những ngoại lệ ấy mà tự cho phép mình buông thả hay sống phóng túng. Ai nương cậy vào sức vóc của bản thân mà khinh suất coi thường những điều tôi nêu ra, thì sẽ sớm phải gánh lấy hậu quả, sống trong nỗi hiểm nguy thường trực của bệnh tật và cái chết. Bởi thế, tôi khẳng định rằng: ngay cả người có thể chất yếu kém, nếu sống một cuộc đời nghiêm ngặt và tiết chế, thì chắc chắn an toàn và sống lâu hơn cả người có thể chất tốt nhất nhưng lại buông lung, bất cẩn và thất thường. Nếu con người thật sự muốn sống lâu và khỏe mạnh, và khi chết ra đi không phải vì bệnh tật thân xác hay tinh thần, mà chỉ đơn thuần vì sự tan rã tự nhiên của thể xác, thì nhất định phải thuận theo một đời sống điều độ và tiết chế. Bởi một đời sống như vậy sẽ giữ cho máu huyết trong sạch và tinh khiết, không để cho uế khí từ dạ dày bốc lên não. Nhờ thế, tâm trí người ấy luôn an nhiên, sáng suốt; có thể vượt khỏi những lo toan tầm thường nơi cõi thế để hướng đến sự chiêm nghiệm cao quý và tươi đẹp về những điều thuộc Thiên thượng, đem lại cho chính mình sự an ủi và hoan lạc vô song. Người ấy khi đó thật sự nhận ra sự hèn hạ và tàn bạo của những lạc thú thái quá mà con người thường sa vào – những thứ chỉ đem đến khổ đau ở đời này và cả đời sau. Trong khi đó, người tiết chế có thể thanh thản nhìn về một đời sống lâu dài, ý thức được rằng, nhờ lòng thương xót của Thiên Chúa, mình đã dứt bỏ nẻo đường truỵ lạc và phóng túng, quyết chẳng còn quay lại nữa; và nhờ công đức của Đấng Cứu Thế Giêsu Kitô, người ấy sẽ được chết trong ân sủng của Ngài. Vì vậy, người ấy không bị ám ảnh hay đè nặng bởi ý nghĩ về cái chết, vì biết rằng cái chết sẽ chẳng đến với mình một cách dữ dội, bất ngờ, hay kèm theo những cơn đau quằn quại và sốt cao, mà sẽ đến nhẹ nhàng, êm dịu; như một ngọn đèn khi dầu đã cạn, người ấy sẽ lặng lẽ ra đi, không bệnh tật, từ cõi thế gian phàm tục này để bước sang đời sống Thiên quốc vĩnh hằng.
Một số kẻ buông thả, nông nổi cho rằng: đa thọ đa nhục, rằng cuộc sống của một người đã qua tuổi bảy mươi lăm chẳng còn đáng gọi là sống. Nhưng nói thế là sai, như tôi sẽ chứng minh rõ ràng. Và đây là tâm nguyện chân thành của tôi: mong cho tất cả mọi người đều gắng sức đạt đến độ tuổi mà tôi đang được hưởng, để chính họ cũng có thể tận hưởng giai đoạn của đời người – giai đoạn đáng mong ước nhất.
Vì vậy, tôi sẽ kể lại những thú vui của mình, và niềm hoan lạc mà tôi tìm thấy trong giai đoạn này của cuộc đời. Có nhiều người có thể làm chứng về hạnh phúc trong đời sống của tôi. Trước hết, họ ngạc nhiên khi thấy sức khỏe và tinh thần tôi tốt đến mức nào: tôi có thể cưỡi ngựa mà chẳng cần ai giúp, không chỉ leo cầu thang mà còn dễ dàng trèo lên một ngọn đồi. Rồi, họ thấy tôi vui tươi và hài hước biết bao; tâm trí tôi lúc nào cũng an định, vì niềm vui và sự bình an đã yên vị nơi lồng ngực tôi. Hơn nữa, họ biết tôi sử dụng thời gian của mình thế nào để chẳng bao giờ thấy đời sống là mệt nhọc: tôi dành những giờ khắc trong niềm hoan hỷ và thú vị, chuyện trò cùng những người có học thức và trí tuệ; rồi khi không có họ bầu bạn, tôi tìm đọc một cuốn sách hay. Khi đã đọc đủ theo ý mình, tôi lại viết, và trong việc viết ấy, cũng như trong mọi việc khác, tôi cố gắng để phục vụ người khác. Tất cả những điều này, tôi đều làm trong sự dễ chịu nhất, sống trong một ngôi nhà thoáng đãng, nằm ở khu phố đẹp nhất của thành Padua đáng kính này. Ngoài ngôi nhà, tôi còn có những khu vườn, với những dòng nước mát lành, nơi tôi luôn tìm được điều gì đó để làm, khiến lòng vui thích. Và những thú vui ấy chẳng hề kém phần ngọt ngào, vì tạ ơn Chúa, các giác quan của tôi vẫn còn nguyên vẹn, chẳng hề suy giảm; nhất là khẩu vị, nay còn thưởng thức trọn vẹn hơn những món ăn giản dị hiện tại, so với trước kia khi tôi còn sống thất thường mà dùng đến những của ngon vật lạ. Việc thay đổi giường nằm cũng chẳng làm tôi bận lòng: ở đâu tôi cũng ngủ ngon lành và yên tĩnh, lại còn mơ những giấc mơ an vui, dễ chịu. Niềm vui của tôi cũng thật lớn lao khi tận mắt chứng kiến sự thành công của một công trình trọng yếu đối với xứ sở này: việc tháo cạn và cải tạo biết bao vùng đất hoang. Công trình ấy khởi sự ngay trong ký ức của tôi, nhưng tôi từng nghĩ rằng mình sẽ chẳng bao giờ được thấy ngày nó hoàn tất; vậy mà nay tôi đã thấy, lại còn đích thân góp sức trong hai tháng liền, giữa những miền đầm lầy, dưới cái nóng mùa hè, mà chẳng hề thấy mình kém đi vì mệt nhọc hay bất tiện. Thật hiệu nghiệm biết bao là một đời sống có trật tự mà tôi kiên trì giữ gìn ở mọi nơi. Đó là đôi điều trong những thú vui và sự tiêu khiển của tuổi già tôi – một tuổi già còn đáng quý hơn cả tuổi già, hay thậm chí là tuổi trẻ của nhiều người khác. Bởi nhờ ân sủng của Thiên Chúa, tôi được giải thoát khỏi những xao động của tâm trí và những bệnh tật của thân xác, nên chẳng còn phải trải qua những cơn dày vò của cảm xúc đối nghịch – đang hành hạ bao nhiêu người trẻ cũng như già, những người vì sống cẩu thả và phóng túng, mà thiếu sức khỏe, sức mạnh, và vì thế chẳng có được niềm vui đích thực.
Và nếu được phép so sánh những chuyện nhỏ nhặt với những việc hệ trọng, tôi xin cả gan nói thêm rằng, chính nhờ cuộc sống tỉnh táo này mà ở tuổi tám mươi ba, tôi đã viết được một vở hài kịch vui tươi, tràn đầy những nụ cười hồn nhiên và những lời dí dỏm thú vị.
Tôi còn có một niềm an ủi khác mà tôi muốn kể: đó là được chứng kiến một thứ bất tử trong dòng dõi con cháu nối tiếp nhau. Mỗi khi trở về nhà, trước mắt tôi lại hiện ra, không phải một hai, mà đến mười một đứa cháu – đứa lớn nhất mười tám tuổi – tất cả đều là con của một cha một mẹ, và tất cả đều được chúc phúc với sức khỏe dồi dào. Tôi chơi đùa với những đứa nhỏ nhất; những đứa lớn hơn thì tôi xem như bạn bè; và bởi thiên nhiên đã ban cho chúng những giọng hát hay, tôi tự mua vui bằng cách lắng nghe chúng ca hát và chơi nhiều loại nhạc cụ khác nhau. Thậm chí, chính tôi cũng hát, vì giờ đây giọng tôi hay hơn, vang và sáng hơn bất kỳ lúc nào trong đời. Đó là những thú vui tuổi già của tôi.
Vì vậy, cuộc sống tôi không hề u ám, mà ngược lại, rất vui tươi. Tôi sẽ không đánh đổi nếp sống và mái tóc bạc này để lấy cuộc sống của một chàng trai trẻ, dẫu có thân thể cường tráng, nhưng lại buông mình theo dục vọng; bởi vì tôi biết rõ, những người ấy hằng ngày phải đối diện với muôn vàn bệnh tật và cái chết. Tôi nhớ lại cách sống của chính mình thuở trai trẻ, và tôi hiểu người trẻ thường liều lĩnh đến mức nào: dễ tự phụ vào sức mạnh, lại vì non nớt mà quá tin tưởng ở kỳ vọng của mình. Thế nên, họ thường lao vào đủ mọi nguy hiểm, gạt bỏ lý trí, cúi đầu dưới cái ách nặng nề của dục vọng, ra sức thỏa mãn ham muốn, mà không hề nhận ra – ngu muội thay – rằng chính như vậy, họ đã vội vã chuốc lấy những gì bản thân khiếp sợ nhất: bệnh tật và cái chết.
Và đó chính là hai tai họa lớn đối với kẻ sống phóng túng: một là phiền não và đau đớn, còn lại thì khủng khiếp và không sao chịu đựng nổi; đặc biệt khi họ hồi tưởng đến những sai lầm mà kiếp sống phàm trần phải vướng vào, và đến sự phán xét mà công lý Thiên Chúa thường giáng trên kẻ tội lỗi. Còn tôi, nơi tuổi già này, tạ ơn Đấng Toàn Năng, được giải thoát khỏi những cực hình ấy: khỏi bệnh tật, vì tôi đã loại bỏ nguyên nhân của nó nhờ sự điều độ và chừng mực; và khỏi nỗi sợ chết, vì sau bao năm kinh nghiệm, tôi đã học biết sống thuận theo lý trí; nhờ đó, tôi chẳng những thấy thật điên rồ khi sợ điều không thể tránh, mà còn kiên tâm trông đợi sự an ủi từ ân sủng của Đức Giêsu Kitô khi tôi bước đến giờ ấy.
Nhưng dù tôi biết mình, như mọi người khác, rồi cũng phải đi đến tận cùng ấy, song nó hãy còn xa vời đến nỗi tôi chưa thể nhận thấy, bởi tôi tin rằng mình sẽ không chết bởi tai ương nào khác ngoài sự tan rã tự nhiên; vì nhờ nếp sống điều độ, tôi đã khép lại mọi lối dẫn đến cái chết, ngăn cho các dịch thể trong thân xác không tấn công tôi bằng bất kỳ con đường nào khác ngoài con đường tất yếu vốn định bởi các yếu tố cấu thành thân thể phàm tục này. Tôi không ngây thơ đến mức quên rằng đã sinh ra thì phải chết; nhưng cái chết tự nhiên mà tôi nói đến kia không đến ngay, mà chỉ sau một quãng đời dài lâu; và đến khi ấy, tôi cũng chẳng mong phải chịu đựng những cơn đau đớn và thống khổ mà đa phần con người thường nếm trải trong giờ lâm chung. Trái lại, nhờ ơn Chúa, tôi tin rằng mình còn được hưởng nhiều năm sống khỏe mạnh, tinh thần sáng suốt, để thưởng thức vẻ đẹp của thế giới này – một thế giới quả thực tươi đẹp đối với những ai biết cách khiến nó trở nên tươi đẹp, và vẻ đẹp ấy chỉ hiện rõ với những người, nhờ sống tiết độ và đức hạnh, mà có được cả sức mạnh thể chất lẫn sự an hòa trong tâm hồn.
Vậy thì, nếu lối sống chừng mực và điều độ này mang lại nhiều hạnh phúc đến thế; nếu những phúc lành đi cùng nó vững bền và lâu dài đến thế, thì tôi khẩn cầu mọi người có lương tri hãy nắm lấy kho báu vô giá ấy: một đời sống dài lâu và khỏe mạnh — kho báu vượt trội hơn mọi phúc lộc trần gian khác, và vì thế đáng để tìm kiếm; bởi giàu sang và dư dật thì có ích gì cho một người có thân xác yếu đuối và bệnh tật? Đây chính là Sự tiết độ thiêng liêng, đẹp lòng Thiên Chúa, bạn của thiên nhiên, con gái của lý trí, chị em của mọi nhân đức, bạn đồng hành của lối sống điều hòa; khiêm nhường, nhã nhặn, biết đủ, ngay ngắn, và hoàn toàn làm chủ mọi hành động. Từ Sự tiết độ, như từ gốc rễ chân chính, tuôn trào ra sự sống, sức khỏe, niềm vui, sự siêng năng, sự hiểu biết, và tất cả những công việc xứng đáng với tâm hồn cao quý và rộng lượng. Mọi luật lệ của Thiên Chúa đều nghiêng về phía Sự tiết độ. No nê, quá độ, phóng túng, khí huyết dư thừa, bệnh tật, cơn sốt, đau đớn và hiểm nguy của tử thần — tất cả đều tan biến trước mặt nó, như sương mù trước mặt trời. Vẻ đẹp của Sự tiết độ làm say đắm mọi tâm trí lành mạnh. Ảnh hưởng của nó chắc chắn đến mức có thể hứa ban cho mọi người một đời sống dài lâu và an hòa. Và sau hết, nó hứa sẽ là người bảo hộ dịu dàng và êm ái của sự sống, dạy con người cách xua tan những cuộc tấn công của tử thần. Sự tiết độ nghiêm ngặt trong ăn uống và ẩm thực làm cho giác quan và trí tuệ trở nên sáng suốt, ký ức bền chặt, thân thể nhanh nhẹn và mạnh mẽ, cử động khoan hòa và dễ dàng; và linh hồn, vì ít vướng bận gánh nặng trần tục, nên được hưởng nhiều tự do tự nhiên của mình. Như thế, con người tận hưởng một sự hòa điệu êm ái và dễ chịu, khi chẳng có gì trong cơ thể mình gây xáo trộn; bởi huyết mạch người ấy thanh khiết, chảy thông suốt trong mạch máu, còn nhiệt lượng thân thể thì ôn hòa, điều hòa.
Bài 2: Chỉ ra phương pháp chắc chắn nhất để cải thiện thể trạng yếu kém
Bài luận của tôi về đời sống tiết độ đã phần nào đạt được ý nguyện, khi đem lại lợi ích cho nhiều người sinh ra với thể chất yếu đuối, hoặc những người vì lối sống phóng túng mà trở nên suy nhược, đến nỗi chỉ cần sa vào chút quá độ liền thấy thân thể vô cùng khó chịu. Tôi lại càng vui mừng khi được giúp đỡ những ai vốn có thể chất khỏe mạnh, nhưng vì sống buông thả mà đến tuổi năm mươi hay sáu mươi lại mắc đủ chứng bệnh và đau đớn — như bệnh gút, đau thần kinh tọa, bệnh gan hay dạ dày — những thứ lẽ ra họ đã có thể tránh được, nếu chịu giữ đời sống điều độ nghiêm cẩn. Khi ấy, tuổi thọ của họ ắt sẽ được kéo dài, và cuộc đời thêm phần dễ chịu, an hòa; họ cũng sẽ bớt cáu kỉnh, và không còn bị quấy nhiễu bởi những điều nhỏ nhặt. Chính tôi đây cũng vốn rất hay cáu kỉnh, đến nỗi có khi thật khó mà sống chung với mình. Giờ đây, nhờ tiết độ, tôi đã hoàn toàn thay đổi. Tất cả những ai sống cùng tôi đều nói rằng tính khí tôi đã dịu dàng, dễ chịu, và điều này khiến cho đời sống chung trở nên an hòa, vui vẻ hơn bội phần. Vì thế, sự tiết giảm là điều tất yếu, và người ta buộc phải tự kiềm chế, nếu muốn được khỏe mạnh, thanh thản và sống lâu.
Một người có thể trạng yếu kém cũng có thể sống lâu và khỏe mạnh nhờ vào lý trí cùng lối sống điều độ, tỉnh táo. Tôi chính là một minh chứng: vốn sinh ra với thân thể tồi tệ nhất, đến nỗi tưởng như không thể vượt quá bốn mươi tuổi, thế mà nay tôi vẫn thấy mình tráng kiện và mạnh mẽ ở tuổi tám mươi sáu; tức đã sống thêm bốn mươi sáu năm so với điều tôi từng dự liệu. Trong suốt khoảng thời gian dài này, mọi giác quan của tôi vẫn nguyên vẹn; thậm chí cả răng, giọng nói, trí nhớ và trái tim. Hơn thế nữa, trí não tôi còn sáng suốt hơn trước kia. Không một năng lực nào trong tôi suy giảm theo tuổi tác; và đó là bởi càng về già, tôi càng giảm bớt lượng thức ăn đặc. Sự tiết giảm này là cần thiết, vì con người không thể sống mãi; và khi gần cuối đời, sức lực đã suy kiệt đến mức chỉ có thể hấp thụ rất ít, thì một lòng đỏ trứng cùng vài thìa sữa với bánh mì đã đủ cho cả ngày. Nhiều hơn thế rất có thể chỉ đem lại đau đớn và rút ngắn tuổi thọ. Về phần tôi, tôi tin rằng mình sẽ ra đi mà không trải qua đau đớn hay bệnh tật, và đó là một ân phước vô cùng lớn lao; ân phước này có thể đến với bất kỳ ai biết sống tỉnh táo, bất kể giàu hay nghèo. Và bởi lẽ một đời sống lâu dài, khỏe mạnh là điều ai cũng khao khát, tôi kết luận rằng mọi người đều có bổn phận phải nỗ lực để đạt được điều ấy; tuy nhiên, ân phước đó không thể có được nếu thiếu sự điều độ và tỉnh táo nghiêm ngặt. Song, có người cho rằng: nhiều kẻ, dù chẳng sống như vậy, vẫn đạt tới trăm tuổi trong tình trạng khỏe mạnh, dù ăn uống dư thừa và phóng túng với mọi loại thức ăn cùng rượu; từ đó họ tự trấn an rằng mình cũng sẽ may mắn như thế. Nhưng trong niềm tin ấy, họ mắc hai sai lầm: một là, trong năm mươi nghìn người mới có một người đạt tới hạnh phúc đó; hai là, những người như thế, rốt cuộc cũng vướng phải bệnh tật nào đó đem họ đi; và họ chẳng thể chắc chắn rằng đời mình sẽ khép lại theo cách khác. Vậy nên, con đường an toàn nhất để đạt đến một đời sống lâu bền và khỏe mạnh là sống tỉnh táo, cùng sự tiết chế nghiêm cẩn trong ăn uống. Mà điều này, kỳ thực, không hề quá khó. Lịch sử cho ta biết có nhiều người đã sống trong sự điều độ lớn lao; và ngay trong thời đại này cũng không ít, tôi coi mình là một trong số ấy. Chúng ta đều là con người, được ban cho lý trí, vậy nên phải làm chủ mọi hành động của chính mình.
Tỉnh táo được quy giản về hai điều: chất lượng và số lượng. Chất lượng là tránh những món ăn hoặc đồ uống không hợp với dạ dày. Số lượng là tránh ăn uống vượt quá mức mà dạ dày có thể dễ dàng tiêu hóa. Mỗi người khi đã đến tuổi bốn mươi lẽ ra phải là quan tòa sáng suốt trong những việc này; và bất cứ ai tuân giữ hai quy tắc ấy đều có thể được coi là đang sống một đời sống điều độ và tỉnh táo. Đức hạnh và hiệu quả của đời sống như vậy chính là: các dịch thể trong máu trở nên hài hòa và quân bình, không còn dễ bị xáo trộn hay hư hại bởi bất cứ rối loạn nào — như nóng quá hay lạnh quá, lao lực quá nhiều hay thiếu nghỉ ngơi... Người sống theo cách tôi đã mô tả có thể đi qua tất cả những biến đổi ấy mà không hề hấn gì. Vì thế, khi các dịch thể của người tuân thủ hai quy tắc ăn uống này không thể bị hư hại và gây ra những cơn bệnh cấp tính (là nguyên nhân của chết yểu), thì mọi người đều có nghĩa vụ phải giữ chúng. Còn ai sống ngược lại, buông lung thay vì điều độ, thì sẽ thường xuyên phơi mình trước bệnh tật và tử vong.
Quả thật, ngay cả những người giữ hai quy tắc ấy trong ăn uống — tức là đang sống một đời sống có trật tự — cũng vẫn có thể, vì một sự thái quá nào đó (như nóng quá, lạnh quá, lao lực, v.v.), mà cảm thấy khó chịu trong một hai ngày; nhưng họ không cần lo ngại, sẽ không có gì nghiêm trọng hết.
Tuy nhiên, có những người, tuy đã cao tuổi, vẫn sống phóng túng, và viện cớ rằng số lượng hay chất lượng thức ăn chẳng ảnh hưởng gì với họ; bởi vậy họ ăn mọi thứ không phân biệt, uống cũng chẳng kiêng dè. Những người ấy hoặc là chẳng hiểu gì về nhu cầu thật sự của thân thể, hoặc là những kẻ phàm ăn. Tôi khẳng định: họ chẳng hề có sức khỏe tốt; trái lại, thường yếu ớt, cáu gắt, và đầy bệnh tật. Lại có những người cho rằng họ phải ăn uống thoải mái để giữ “nhiệt lượng tự nhiên”, vốn cứ giảm dần theo tuổi tác; rằng nhiệm vụ của họ là phải ăn uống thỏa thích những gì hợp khẩu vị, và, điều độ nghiêm ngặt, trong trường hợp của họ, sẽ chỉ làm đời ngắn lại. Đó là lý do — hay cái cớ — của hàng ngàn người. Nhưng tôi xin nói thẳng: họ đều tự dối mình. Tôi nói điều này dựa trên cả kinh nghiệm lẫn quan sát. Sự thật là: một cái dạ dày già không thể tiêu hóa nhiều thức ăn. Khi tuổi càng cao, con người càng yếu, sự thải bỏ trong cơ thể càng chậm lại, và nhiệt lượng tự nhiên cũng chắc chắn ít đi. Không một thứ thực phẩm nào trên đời có thể gia tăng được nhiệt lượng ấy, ngoài việc gây sốt và sinh ra rối loạn khổ sở. Do đó, chớ sợ rằng ăn ít sẽ rút ngắn ngày tháng của cuộc đời. Tôi đây vẫn mạnh khỏe, hứng khởi, không đau đớn, dẫu đã rất già và chỉ sống nhờ ăn uống rất ít. Và điều hợp với một người, cũng hợp với người khác. Khi lâm bệnh, người ta thường bỏ ăn, hoặc gần như bỏ hẳn. Thế thì, nếu bằng cách giảm ăn mà còn có thể cứu mình khỏi nanh vuốt tử thần, làm sao có thể nghi ngờ rằng, với một chút tăng thêm hợp lý, con người lại không đủ sức để duy trì thân thể khi đang khỏe mạnh? Xin hãy thử nghiệm thật lòng trong ít tuần thôi, và kết quả, tôi dám chắc, sẽ làm mọi người đều hài lòng.
Có người cho rằng, thà sống ít đi mà buông thả, còn hơn sống lâu dài mà phải tự chế ngự mình. Nhưng chắc chắn rằng, tuổi thọ cần phải được trân trọng, và những ai có hiểu biết đều biết quý trọng nó; còn những kẻ không thực sự coi trọng món quà vĩ đại này của Thiên Chúa, thì chính là sự ô nhục cho nhân loại, và cái chết của họ lại hóa thành một sự phục vụ cho công chúng, chứ không phải không. Lại nữa, có những người, dù biết rõ rằng mình yếu dần khi tuổi cao, nhưng vẫn không chịu bớt ăn, mà còn tăng thêm. Và bởi thấy mình không thể tiêu hóa nổi lượng thức ăn khổng lồ nhồi nhét vào dạ dày hai hay ba lần mỗi ngày, họ bèn quyết định chỉ ăn một lần trong hai mươi bốn giờ, nhưng ăn cho thật nhiều. Song cách này hoàn toàn vô ích; dạ dày vẫn bị quá tải, thức ăn chẳng được tiêu hóa, mà biến thành những dịch thể độc hại, khiến máu bị nhiễm, và như thế, con người ấy tự giết mình sớm hơn rất nhiều so với định mệnh. Tôi chưa từng gặp một người cao tuổi nào còn khỏe mạnh mà lại sống theo cách ấy. Tất cả những người sống theo lối tôi vừa kể, nếu khi về già chịu giảm bớt số lượng thức ăn, ăn thường xuyên hơn, nhưng mỗi lần chỉ ăn một ít thôi, thì ắt sẽ sống lâu và hạnh phúc. Bởi dạ dày già yếu không thể tiêu hóa nhiều; con người ở tuổi này, chẳng khác gì trẻ con, cũng cần ăn ít và ăn nhiều lần trong suốt hai mươi bốn giờ.
Ôi, tiết độ thiêng liêng gấp ba lần, thật hữu ích cho con người, bởi những ân huệ mà ngươi ban cho họ! Ngươi kéo dài ngày tháng của họ, nhờ đó trí tuệ được mở mang, và nhờ ánh sáng của hiểu biết, họ có thể tránh được những quả đắng của dục vọng – kẻ thù của lý trí. Ngươi còn giải thoát họ khỏi những ý nghĩ khủng khiếp về cái chết. Chúng ta phải biết ơn ngươi biết bao, hỡi tiết độ, vì nhờ ngươi mà ta được hưởng thế giới tươi đẹp này – thực sự tươi đẹp với tất cả những ai chưa bị sự no đủ làm tê liệt cảm quan, và tâm trí chưa bị dục vọng làm cho tàn úa! Thực sự, cho đến khi về già, tôi mới biết thế giới lại đẹp đến thế; vì khi còn trẻ, tôi đã bị những lối sống phóng túng làm mờ mắt, nên không thể cảm nhận và hưởng thụ cái đẹp của nó như hiện nay. Ôi, cuộc đời thật hạnh phúc biết bao, khi trên tất cả những ân huệ đã ban cho tôi, còn làm thân thể tôi được cải thiện và hoàn thiện đến mức: nay tôi thấy bánh mì thường còn ngon hơn những mỹ vị tinh xảo nhất mà trước kia tôi từng ưa thích! Quả thật, tôi thấy nơi đó một vị ngọt, bởi tôi luôn có khẩu vị tốt, đến nỗi có khi tôi sợ mình sẽ phạm tội bất tiết độ, nếu không xác tín vào sự cần thiết tuyệt đối của nó, và biết rằng bánh mì thuần khiết, trên hết, là món ăn tốt nhất cho loài người. Và khi sống tiết độ, con người sẽ không bao giờ thiếu món gia vị tự nhiên ấy – một cảm giác thèm ăn lành mạnh. Hơn nữa, tôi còn nhận ra rằng, trong khi trước kia tôi ăn hai bữa một ngày, thì nay, lúc đã già hơn, tốt hơn là nên chia thành bốn bữa, và giảm dần số lượng khi tuổi ngày một cao. Đó là điều tôi làm, được kinh nghiệm dẫn dắt; nhờ thế, tinh thần tôi chẳng bao giờ bị đè nặng vì quá no, mà luôn sảng khoái; đặc biệt là sau bữa ăn, tôi thường vui thích cất tiếng hát trước khi ngồi xuống viết.
Tôi cũng chẳng bao giờ thấy mình khó chịu khi viết ngay sau bữa ăn; trái lại, trí tuệ của tôi khi ấy còn sáng suốt hơn, và tôi chẳng bao giờ buồn ngủ; bởi lượng thức ăn tôi dùng quá ít, không đủ để bốc hơi lên làm vẩn đục khối óc. Ôi, lợi lạc biết bao cho người già khi ăn ít! Vì thế, tôi chỉ ăn vừa đủ để giữ cho thân và tâm kết nối cùng nhau; và những thứ tôi dùng là: bánh mì, súp bánh mì, trứng (chỉ lòng đỏ), và các loại canh. Về thịt, tôi dùng thịt dê, thịt cừu; tôi cũng ăn gia cầm các loại, cùng cá biển và cá sông. Có người quá nghèo không thể tự cho mình những thức ăn ấy, nhưng họ vẫn có thể sống tốt nhờ bánh mì (làm từ bột mì nguyên cám, bổ dưỡng hơn nhiều so với bột mì tinh luyện), súp bánh mì, trứng, sữa và rau củ. Nhưng dẫu chỉ dùng những thứ này, con người vẫn phải nhớ: đừng ăn quá mức dạ dày có thể dễ dàng tiêu hóa; bởi chính sự quá độ mới làm hại, thậm chí còn hơn cả việc ăn nhầm thứ không hợp. Và một lần nữa, tôi xin nói: bất cứ ai không phạm sai lầm, cả về số lượng lẫn chất lượng, thì không thể chết vì bệnh tật, mà chỉ ra đi vì tuổi già tự nhiên, trừ những trường hợp hiếm hoi có bệnh di truyền; mà ngay cả khi ấy, một chế độ ăn uống điều độ và tỉnh táo cũng sẽ hữu ích vô cùng.
Ôi, thật khác biệt biết bao giữa đời sống điều độ, tiết chế, và đời sống buông lung, phóng túng! Một bên đem lại sức khỏe và tuổi thọ; bên kia gieo rắc bệnh tật và chết yểu. Tôi đã mất biết bao người thân yêu và bạn hữu chỉ vì lối sống phóng túng của họ; trong khi nếu họ nghe tôi, hẳn đã có thể sống mạnh khỏe và tràn đầy sinh lực. Bởi vậy, nay tôi càng quyết tâm hơn bao giờ hết, để hết sức mình làm cho người ta biết lợi ích của nếp sống mà tôi theo đuổi. Nay, tuy đã già, tôi vẫn tràn đầy sinh lực và hân hoan, hạnh phúc hơn bất kỳ thời điểm nào trước đây trong đời; được vây quanh bởi muôn vàn tiện nghi, trong đó có niềm an ủi lớn lao là mười một đứa cháu — tất cả đều thông minh, dễ mến, xinh đẹp và ham học hỏi. Tôi hy vọng sẽ dạy chúng noi gương tôi, mà đi theo nếp sống này.
Tôi thường không hiểu nổi, vì sao những người có tài trí và học thức, khi đã đến tuổi trung niên, khi thấy bệnh tật bắt đầu bủa vây, lại không chịu quay về với một đời sống điều độ và kiên định. Phải chăng vì họ chưa biết tầm quan trọng của việc này? Chẳng lẽ họ lại bị nô lệ đến mức không thể tự kềm chế để giữ một chế độ ăn nghiêm ngặt và đều đặn? Còn những người trẻ tuổi, tôi chẳng ngạc nhiên khi họ khước từ đời sống như vậy; vì đam mê của họ mạnh mẽ, thường trở thành kẻ dẫn đường, và họ chưa có kinh nghiệm. Nhưng khi một người đã đến tuổi bốn mươi, năm mươi, thì hẳn phải để lý trí làm chủ trong mọi sự. Và lý trí sẽ dạy rằng: thỏa mãn khẩu vị và khoái lạc vị giác không phải là tự nhiên và chính đáng, như nhiều người ngộ nhận, mà chính là nguyên nhân gây ra bệnh tật và chết yểu. Nếu cái khoái lạc nơi vị giác ấy là lâu dài, thì còn có thể lấy đó làm cớ; nhưng nó chỉ thoáng chốc, so với quãng thời gian dài của những bệnh tật do sự dư thừa ấy gây ra. Trái lại, niềm an ủi lớn lao của người sống tiết độ là biết rằng: những gì mình ăn sẽ giữ cho mình mạnh khỏe, và chẳng bao giờ gây bệnh tật hay ốm đau.
Bài 3: Phương pháp tận hưởng hạnh phúc trọn vẹn khi về già
Muôn tâu Đức Ngài,
Khi viết đôi lời gửi đến Ngài, quả thật tôi sẽ chỉ nói về vài điều vốn đã được nhắc đến trong những tiểu luận trước đây; nhưng tôi tin chắc rằng Ngài sẽ không thấy mệt mỏi vì sự lặp lại ấy.
Trước hết, muôn tâu Đức Ngài, tôi phải thưa rằng, nay ở tuổi chín mươi mốt, tôi lại khỏe mạnh và tráng kiện hơn bao giờ hết, khiến cho mọi người quen biết tôi đều hết sức kinh ngạc. Riêng tôi, bởi hiểu rõ nguyên do, nên có bổn phận phải chứng minh rằng: người ta vẫn có thể hưởng thụ thiên đường ngay trong cõi thế sau tuổi tám mươi; nhưng điều ấy không thể có được, trừ phi người ấy giữ mình trong sự tiết độ nghiêm ngặt về ăn uống – một đức tính làm đẹp lòng Thiên Chúa và phù hợp với lý trí. Tôi cũng cần thưa thêm rằng, trong mấy ngày qua, tôi đã được nhiều bậc học giả uyên thâm của trường đại học này lui tới thăm hỏi, cùng với các y sĩ và triết gia vốn am tường về tuổi tác, đời sống và lối sinh hoạt của tôi. Họ đều nhận thấy rằng tôi vẫn cường tráng, linh hoạt, tinh thần sáng suốt; các giác quan còn nguyên vẹn, giọng nói và răng vẫn chắc, trí nhớ và khả năng phán đoán vẫn minh mẫn. Họ cũng biết rằng, mỗi ngày tôi đều dành tám giờ liền để tự tay viết những khảo luận về những đề tài hữu ích cho nhân loại, và nhiều giờ khác để dạo bộ và ca hát. Ôi, thưa Đức Ngài, giọng hát của tôi nay đã trở nên thật du dương! Nếu Ngài có dịp nghe tôi ngâm xướng lời kinh – lại còn tự đệm bằng đàn lia, noi theo gương vua David – hẳn sẽ mang đến cho Ngài niềm hoan lạc lớn lao, bởi giọng tôi nay quả thật đã có nhạc điệu ngọt ngào.
Bây giờ, những y sĩ và triết gia ấy nói với tôi rằng, quả thật chẳng khác nào một phép lạ khi ở tuổi của tôi mà tôi vẫn có thể viết về những chủ đề đòi hỏi cả sự phán đoán lẫn tinh thần. Họ còn thêm rằng, tôi không nên được xem là một kẻ già nua, bởi mọi công việc tôi đang làm đều là công việc dành cho thanh niên, và tôi hoàn toàn chẳng giống những người ở tuổi bảy mươi hay tám mươi, vốn thường phải chịu đủ thứ tật bệnh khiến đời sống thành ra gánh nặng; hoặc giả như có ai đó may mắn thoát khỏi cảnh ấy, thì các giác quan của họ cũng đã suy giảm, thị giác, thính giác hay trí nhớ đều kém đi, mọi năng lực đều tàn phai; họ không còn mạnh mẽ hay vui tươi như tôi. Họ cũng nói rằng, họ xem tôi như người được ban ân sủng đặc biệt, và đã nói ra nhiều lời hùng biện hoa mỹ để chứng minh điều đó. Tuy nhiên, họ đã không thể chứng minh được, bởi lập luận của họ không dựa trên những lý do đủ đầy và chính đáng, mà chỉ là ý kiến chủ quan. Vì vậy, tôi cố gắng vạch ra chỗ sai lầm và sửa cho đúng, đồng thời thuyết phục họ rằng: hạnh phúc mà tôi đang hưởng không chỉ riêng cho tôi, mà có thể dành cho toàn nhân loại. Bởi tôi cũng chỉ là một phàm nhân, không khác gì bao người khác, chỉ trừ việc tôi vốn sinh ra với thể chất yếu đuối, không có cái gọi là tạng người mạnh mẽ. Tuy nhiên, con người khi còn trẻ thường dễ bị dục vọng lôi kéo hơn là bởi lý trí. Nhưng khi đã đến tuổi bốn mươi – hoặc sớm hơn – thì nên nhớ rằng mình đã gần đến đỉnh cao của đời người, và từ đó phải nghĩ đến việc đi xuống, mang theo gánh nặng của năm tháng cuộc đời. Tuổi già trái ngược với tuổi trẻ, cũng như trật tự trái ngược với hỗn loạn; do đó, cần phải thay đổi lối sống, cả về phẩm chất lẫn số lượng đồ ăn thức uống. Vì, theo bản tính sự vật, con người mà cứ mải mê thỏa mãn sự thèm muốn thì không thể nào được mạnh khỏe và thoát khỏi tật bệnh. Vậy nên, để tránh thói xấu ấy và những hậu quả của nó, tôi đã chọn nếp sống điều độ và tỉnh táo. Dĩ nhiên, lúc ban đầu tôi cũng gặp ít nhiều khó khăn; nhưng để vượt qua, tôi đã cầu xin Đấng Toàn Năng ban cho tôi đức tiết độ trong mọi sự, vì tôi biết chắc rằng Ngài sẽ nhân từ đoái nghe lời cầu nguyện của tôi. Rồi tôi lại tự nhủ: một khi con người sắp thực hiện một việc hệ trọng, mà biết rằng mình có thể làm được, dù chẳng tránh khỏi khó khăn, thì anh ta sẽ khiến nó dễ dàng hơn rất nhiều cho chính mình, nếu kiên định theo đuổi mục đích. Tôi đã chọn con đường ấy: dần dần từ bỏ lối sống buông thả, để rèn mình vào kỷ luật tiết độ nghiêm ngặt. Và quả thật, nếp sống điều độ và tỉnh táo đã chẳng còn gì khó chịu; tuy nhiên, vì thể chất tôi vốn yếu, nên tôi tự buộc mình phải theo những quy tắc hết sức nghiêm khắc về số lượng và phẩm chất của mọi thứ tôi ăn và uống.
Những người khác, may mắn được ban cho thể chất cường tráng, có thể ăn uống phong phú hơn, với số lượng nhiều hơn đôi chút; song mỗi người cần phải làm người hướng đạo cho chính mình, luôn tham khảo phán đoán và lý trí, chứ đừng chiều theo sở thích hay khẩu vị. Hơn nữa, hãy kiên trì tuân thủ những quy tắc của mình, vì sẽ chẳng có lợi ích gì nếu thỉnh thoảng lại ăn uống quá độ.
Khi nghe những lập luận ấy, và xét kỹ những lý do làm nền tảng cho chúng, các y sĩ và triết gia đều đồng tình rằng tôi chẳng nói gì ngoài lẽ thật. Một trong số những người trẻ tuổi hơn nói rằng tôi dường như được hưởng ân sủng đặc biệt: có thể dễ dàng từ bỏ một lối sống này để đón nhận một lối sống khác — điều mà anh ta biết, về lý thuyết thì khả thi, nhưng trên thực tế lại hết sức khó khăn; bởi đối với anh, điều đó khó nhọc bao nhiêu, thì với tôi lại dễ dàng bấy nhiêu.
Tôi đáp rằng: cũng là phàm nhân như anh, tôi cũng từng thấy đây chẳng phải là việc dễ dàng. Nhưng một con người chân chính chẳng thể vì khó khăn mà chùn bước trước một nhiệm vụ vừa vinh quang vừa thiết thực; bởi càng nhiều trở ngại để vượt qua, thì vinh dự và lợi ích càng lớn. Đấng Tạo Hóa nhân từ của chúng ta muốn rằng, cũng như lúc khởi nguyên Ngài đã ban cho bản tính loài người sự trường thọ, thì tất cả chúng ta đều phải được hưởng trọn vẹn Ý định của Ngài. Ngài biết rằng khi con người đã qua tuổi bảy mươi, thì có thể thoát khỏi những dục vọng xác thịt, và sống hoàn toàn theo tiếng gọi của lý trí. Khi ấy, tật xấu và vô luân sẽ rời xa họ; và Thiên Chúa muốn họ sống trọn vẹn tuổi thọ tự nhiên của mình, và đã định rằng những ai đạt đến tuổi ấy sẽ lìa đời mà không bệnh tật, mà chỉ do sự tan rã tự nhiên; bánh xe đời sống khẽ dừng lại, và con người bình an rời thế gian này để bước vào cõi bất tử. Đó cũng sẽ là trường hợp của tôi; bởi tôi chắc chắn sẽ lìa đời như vậy — có lẽ ngay trong khi đang cầu nguyện. Tôi chẳng bận lòng trước ý nghĩ về cái chết; cũng chẳng hề sợ hãi điều gì liên quan đến nó, kể cả trừng phạt dành cho kẻ gian ác. Bởi tôi tin chắc rằng, là một tín hữu Cơ Đốc, tôi sẽ được cứu chuộc nhờ công đức huyết chí thánh của Đức Giêsu Kitô, Đấng đã tự hiến để cứu rỗi những ai tin cậy nơi Ngài. Ôi, đời tôi đẹp biết bao! Và kết cục của tôi hạnh phúc biết chừng nào! Vị y sĩ trẻ nghe xong chẳng biết đáp lại thế nào, ngoài việc nói rằng anh sẽ theo gương tôi.
Muôn tâu Đức Ngài, khao khát được trò chuyện cùng Ngài, dẫu ở nơi xa cách, đã thôi thúc tôi phải dài lời, và vẫn buộc tôi tiếp tục, dù không thể nói nhiều hơn nữa. Có những kẻ theo đuổi khoái lạc quả quyết rằng tôi đã phí hoài thì giờ và công sức vào việc viết một chuyên luận về tiết độ, cùng những khảo luận khác xoay quanh cùng một chủ đề; họ cho rằng, lối sống ấy vốn bất khả thi, nên tác phẩm của tôi chẳng đem lại ích lợi nào, chẳng khác nào chuyên luận về Chính thể của Platon, vị hiền triết đã nhọc công dâng hiến một ý tưởng mà thiên hạ cho là không thể thực hiện được. Điều ấy, muôn tâu Đức Ngài, khiến tôi hết sức kinh ngạc; bởi họ hẳn đã thấy rằng tôi đã sống cuộc đời tiết độ từ nhiều năm trước khi cầm bút soạn chuyên luận, và tôi quyết sẽ chẳng bao giờ viết ra nó, nếu không tin chắc rằng ấy là một nếp sống mà bất kỳ ai cũng có thể giữ; và hơn thế, vì đó là một đời sống đức hạnh, nên sẽ mang lại nhiều lợi ích cho con người. Chính vì vậy, tôi tự cảm thấy mình có bổn phận phải phơi bày nó trong ánh sáng chân thật. Lại nữa, niềm an ủi lớn lao cho tôi là được nghe tin rằng có nhiều người, sau khi đọc chuyên luận của tôi, đã thực sống tiết độ. Cho nên, mọi phản bác dựa trên thí dụ Platon bàn về Chính thể đều không hề có sức nặng đối với trường hợp của tôi. Quả vậy, kẻ theo đuổi khoái lạc chính là kẻ thù của lý trí, và là nô lệ cho những dục vọng của mình.
Bài 4: Lời khuyên sống điều độ và tiết độ để sống đến già
Để không lơ là bổn phận của mình, và cũng để không đánh mất niềm vui khi được là người có ích cho người khác, tôi lại cầm bút, hầu chia sẻ với những ai, vì không có dịp chuyện trò cùng tôi, mà chưa biết điều vốn quen thuộc với những người từng thân cận và chứng kiến đời tôi. Có những điều, thoạt nghe tưởng như khó tin, nhưng thực ra lại hoàn toàn chân thật; và vì lợi ích của mọi người, tôi nguyện sẽ không ngần ngại mà kể lại. Vậy thì nay, khi đã bước vào năm thứ chín mươi lăm của đời mình — tạ ơn Thiên Chúa — mà vẫn còn khỏe mạnh, an vui, lòng đầy mãn nguyện, tôi không ngớt cảm tạ Đấng Tối Cao vì hồng ân lớn lao ấy, nhất là khi so sánh với cảnh thường thấy nơi tuổi già của con người. Bởi lẽ, hiếm có ai vượt qua tuổi bảy mươi mà vẫn giữ được sức khỏe và tinh thần, thay vì u uất và gắt gỏng. Lại nữa, khi nhớ đến những năm tháng ba mươi đến bốn mươi tuổi, tôi vốn yếu đuối, ốm yếu, và ngay từ đầu chưa bao giờ có cái mà người ta gọi là thể chất cường tráng, thì tôi càng có vô vàn lý do để tri ân. Tôi biết rằng mình khó có thể sống thêm được bao nhiêu năm nữa, nhưng ý nghĩ về cái chết không hề khiến tôi bận lòng; trái lại, tôi còn vững tin rằng mình sẽ sống đến một trăm tuổi. Và để cho bài luận này được mạch lạc hơn, tôi sẽ bắt đầu từ buổi sơ sinh của con người, rồi lần lượt theo họ qua từng chặng của cuộc đời, cho đến lúc họ trở về với cõi chết.
Tôi nói rằng: có những người sinh ra đã quá yếu, đến nỗi chỉ sống được vài ngày, vài tháng, hoặc vài năm; và không phải lúc nào ta cũng dễ dàng tìm thấy nguyên do cho sự ngắn ngủi ấy. Có những người khác, sinh ra khỏe mạnh, hoạt bát, nhưng lại mang một thể chất hư hao; họ có thể sống đến mười, hai mươi, hoặc ba mươi, bốn mươi tuổi, nhưng hiếm ai trường thọ. Lại có người bước vào đời với một thể trạng hoàn toàn tốt, và sống đến già; nhưng phần nhiều, như tôi từng nói, tuổi già ấy lại chất chứa bệnh tật và khổ não. Và nguyên nhân, thường là do chính họ: họ quá ỷ lại vào cái vốn liếng tự nhiên của mình, nên khi đã già vẫn không chịu đổi khác, mà cứ sống buông thả, phóng túng, như thuở thanh niên. Họ chẳng nghĩ rằng bao nhiêu sức nóng và sinh lực nơi dạ dày đã suy giảm, nên càng phải cẩn trọng hơn về phẩm chất và số lượng đồ ăn thức uống. Trái lại, thay vì giảm bớt, nhiều người lại tăng lên, cho rằng khi sức khỏe hao mòn thì cần bù đắp bằng ăn uống thật nhiều, vì nhờ đó mà sự sống mới được duy trì.
Nhưng sai lầm lớn đã xảy ra chính ở chỗ này; vì khi sức mạnh và sức nóng tự nhiên giảm dần theo tuổi tác, người nên giảm ăn và uống, vì bản chất ở giai đoạn đó đã bằng lòng với ít thức ăn; và hơn nữa, nếu việc tăng dinh dưỡng là đúng đắn, thì chắc chắn phần lớn người ta sẽ sống rất thọ với sức khỏe tốt nhất. Bởi lẽ, khi sức mạnh và nhiệt lực tự nhiên đã suy, thì con người nên tiết giảm ăn uống, bởi lúc ấy, bản thân tự nhiên chỉ còn cần rất ít. Hơn nữa, nếu việc gia tăng dinh dưỡng thực sự là đúng, thì hẳn phần đông nhân loại đã sống thọ mà vẫn cường tráng. Nhưng có phải vậy chăng? Không. Trái lại, điều ấy chỉ là trường hợp hiếm hoi. Trong khi đó, lối sống của tôi đã được chứng nghiệm là đúng đắn, bởi chính kết quả của nó. Thế nhưng, dù nhiều người có đủ lý do để tin như vậy, họ vẫn tiếp tục thói quen cũ, vì tính khí yếu hèn và vì lòng ham ăn uống no nê. Nếu họ chịu tập rèn đức tiết độ kịp thời, thì tuổi già của họ đã không đến nỗi bệnh hoạn yếu nhược, mà còn có thể, như tôi đây, vẫn mạnh mẽ, cường tráng, và sống đến một trăm, thậm chí một trăm hai mươi tuổi. Điều này đã từng thấy ở nhiều người khác mà ta đọc trong sách vở: họ vốn có thể chất tốt, sống điều độ và tiết chế. Nếu số phận ban cho tôi một thể chất cường tráng từ đầu, thì tôi sẽ không nghi ngờ gì rằng mình sẽ đạt đến tuổi ấy. Nhưng bởi tôi sinh ra vốn đã yếu đuối, với một thân thể bất toàn, nên e rằng khó lòng vượt quá một trăm tuổi. Tuy nhiên, tôi tin rằng nếu những ai sinh ra cũng yếu ớt như tôi mà biết giữ cho mình một đời sống như tôi, thì họ cũng sẽ sống đến một trăm tuổi, như chính tôi vậy.
Mà sự chắc chắn rằng mình có thể sống lâu như thế, theo tôi, là một ân huệ lớn lao — dĩ nhiên, không kể đến tai nạn bất ngờ, vốn người nào cũng có thể gặp, và điều ấy phải hoàn toàn phó thác cho Đấng Tạo Hóa. Ân huệ này, thật đáng quý trọng; và chẳng ai có thể chắc chắn nắm giữ được, ngoại trừ những người bước đi trong kỷ luật của tiết độ. Sự bảo đảm của đời sống ấy dựa trên những nguyên lý tự nhiên vững chắc, không bao giờ sai lầm. Bởi lẽ, người sống một đời thật sự tỉnh táo và tiết chế, thì không thể sinh bệnh, cũng không thể chết yểu. Họ không thể chết sớm vì bệnh tật, vì chính nếp sống điều độ đã loại bỏ gốc rễ của bệnh tật; mà khi nguyên nhân ấy không còn, thì bệnh tật cũng mất, và cái chết đau đớn, bất đắc kỳ tử, cũng theo đó mà được ngăn ngừa.
Và không còn nghi ngờ gì nữa: điều độ trong ăn uống — chỉ dùng vừa đủ theo nhu cầu thực sự của thân thể, được dẫn dắt bởi lý trí thay vì bởi dục vọng — có hiệu lực loại bỏ mọi nguyên nhân gây bệnh. Bởi sức khỏe hay bệnh tật, sự sống hay cái chết, đều tùy thuộc vào tình trạng của máu và phẩm chất của các dịch thể trong con người; cho nên lối sống như tôi nói ở đây sẽ thanh lọc máu, điều hòa các dịch thể xấu, khiến cho toàn thân trở nên hài hòa, viên mãn. Đúng là, và không thể chối cãi, cuối cùng con người vẫn phải chết, dẫu có chăm sóc bản thân kỹ lưỡng đến đâu; nhưng tôi quả quyết: cái chết ấy không nhất thiết đi kèm với bệnh tật hay đau đớn lớn. Với riêng tôi, tôi kỳ vọng sẽ ra đi trong êm ái và bình yên, và chính tình trạng hiện tại của tôi bảo chứng cho điều đó: vì, dù tuổi đã cao, tôi vẫn mạnh khỏe và mãn nguyện, ăn ngon, ngủ yên. Hơn nữa, mọi giác quan của tôi vẫn còn vẹn toàn, tinh tế như thuở trước; trí óc tôi sáng sủa, sự phán đoán sắc bén, ký ức bền chặt, tinh thần hân hoan, và giọng nói tôi — vốn thường là điều đầu tiên suy yếu nơi người già — lại ngày càng vang dội, đầy sinh khí, đến nỗi tôi không thể không cất tiếng nguyện cầu thành tiếng, sáng cũng như tối, thay vì thì thầm hay lẩm bẩm như trước kia.
Ôi, cuộc sống của tôi rạng rỡ biết bao, tràn ngập mọi hoan lạc mà con người có thể hưởng thụ khi còn ở bên này nấm mồ! Nó hoàn toàn thoát khỏi sự thô bạo của những dục vọng xác thịt, vốn đã bị lý trí của tuổi tác xua tan. Vì thế, tôi không còn bị dày vò bởi đam mê, tâm hồn tôi bình thản, thoát khỏi mọi xao động và mọi lo âu nghi ngại. Ý nghĩ về cái chết cũng chẳng có chỗ chen vào tâm trí tôi, chí ít là không làm tôi rối bời. Và tất cả điều này là ân huệ của Thiên Chúa, nhờ vào thói quen sống cẩn trọng của tôi. Thật khác xa với cảnh đời của phần đông người già, đầy những đau nhức và dự cảm chẳng lành, trong khi đời tôi là một đời sống khoái lạc thực sự, dường như trôi qua trong vòng xoay bất tận của những niềm vui, như tôi sẽ minh chứng ngay sau đây.
Trước hết, tôi được phục vụ cho đất nước — và đó là một niềm hạnh phúc lớn lao. Tôi tìm thấy niềm vui vô hạn trong việc tham gia các công cuộc cải tiến khác nhau, liên quan đến cửa biển, hải cảng và các công trình phòng thủ quan trọng của thành phố này. Và dẫu Venice — Nữ hoàng của Biển cả — đã rất diễm lệ, tôi vẫn đề ra những cách thức để làm cho thành phố thêm giàu đẹp; tôi đã chỉ ra cách để nơi đây trở nên sung túc về lương thực, bằng việc cải tạo những vùng đất rộng lớn, biến đầm lầy và cồn cát khô cằn thành đồng ruộng phì nhiêu. Rồi nữa, tôi còn có một niềm vui lớn khác luôn hiện diện. Cách đây ít lâu, tôi mất đi một phần lớn thu nhập, điều ấy hẳn sẽ khiến các cháu tôi chịu thiệt thòi lớn. Nhưng nhờ sức mạnh của tư duy, tôi đã tìm ra một phương cách đúng đắn, chắc chắn và bền vững để bù đắp gấp đôi khoản mất ấy, bằng việc áp dụng một cách khôn ngoan nghệ thuật cao quý nhất: nông nghiệp. Một niềm an ủi nữa đối với tôi là được biết chuyên luận của mình về sự tiết độ quả thật hữu ích; nhiều người bảo trực tiếp với tôi, và nhiều người khác viết thư cho tôi, nói rằng nhờ ơn Chúa, họ đã mang ơn tôi về chính sự sống của họ. Tôi cũng hân hoan vì còn có thể viết lách, nhờ đó mà vừa hữu ích cho mình, vừa có ích cho người khác. Niềm thỏa mãn mà tôi có được khi đàm đạo với những bậc tài năng, trí tuệ siêu việt, thật vô cùng lớn lao; và từ họ, tôi luôn học hỏi thêm được điều mới. Quả là một an ủi tuyệt vời: ở tuổi già như thế này, tôi vẫn còn có thể, không mệt mỏi cả về thể xác lẫn tinh thần, để miệt mài tham gia, và chuyên tâm nghiên cứu những chủ đề quan trọng, khó khăn và cao cả nhất.
Tôi phải nói thêm rằng, ở tuổi này, dường như tôi đang sống trong hai cuộc đời: một cuộc đời trần thế, vốn là hiện hữu thực sự của tôi; và một cuộc đời thiên thượng, vốn đang hiện hữu trong tư tưởng của mình. Mà tư tưởng ấy chính là sự hưởng thụ đích thực, bởi nó được xây dựng trên những điều chắc chắn sẽ đạt tới. Tôi, nhờ lòng thương xót và nhân lành vô hạn của Thiên Chúa, hoàn toàn tin chắc vào sự sống đời đời. Thế nên, tôi hưởng trọn cuộc đời trần thế nhờ vào sự tỉnh thức và tiết độ – những đức hạnh đẹp lòng Thiên Chúa; đồng thời, nhờ ân sủng của Ngài, tôi cũng được nếm trước trong tư tưởng về đời sống thiên thượng, một tư tưởng sống động đến mức cuốn trọn tâm trí tôi vào đối tượng ấy, mà kết quả của nó, tôi tin, là điều chắc chắn nhất. Tôi cũng khẳng quyết rằng: cái chết theo cách tôi mong chờ thực ra không phải là chết, mà chỉ là sự chuyển tiếp của linh hồn từ cuộc sống trần gian sang cuộc sống thiên thượng – bất tử và tuyệt đối hoàn hảo. Không thể nào khác được. Và ý nghĩ ấy thật êm dịu, thật siêu việt, đến nỗi không còn có thể cúi xuống bận tâm với những sự việc thấp hèn, tầm thường – như cái chết của xác thân – bởi toàn bộ tâm hồn đã được cuốn trọn vào niềm hạnh phúc của một đời sống thần thánh trên trời. Bởi thế, tôi thực sự đang sống hai cuộc đời; và ý niệm về sự chấm dứt đời sống trần gian này chẳng khiến tôi bận lòng, bởi tôi biết rằng phía trước là một cuộc sống vinh quang và bất tử.
Vậy thì, có lẽ nào một người lại có thể chán nản trước niềm an ủi và phước lành lớn lao như thế – điều mà phần nhiều ai ai cũng có thể đạt được, chỉ bằng cách sống như tôi đã sống – một tấm gương mà bất kỳ ai cũng có thể noi theo? Bởi tôi chẳng phải là thánh nhân, mà chỉ là một con người bình thường, một tôi tớ của Thiên Chúa; và chính đời sống điều độ, đều đặn như thế lại trở nên vô cùng đẹp lòng Ngài.
Giờ đây, có những người theo đuổi đời sống tâm linh và chiêm niệm, và đó là điều thánh thiện, đáng khen ngợi; công việc chính của họ là ca ngợi Thiên Chúa và dạy người ta cách phụng sự Ngài. Nếu những người này, trong khi dấn thân vào nếp sống ấy, cũng đồng thời thực hành tiết độ và tỉnh táo, thì họ sẽ trở nên đẹp lòng Thiên Chúa và con người biết bao. Họ sẽ là vinh dự và trang sức lớn lao cho thế gian; họ cũng sẽ hưởng sức khỏe và hạnh phúc bền lâu, đạt tới tuổi thọ cao, và nhờ thế trở thành những người vô cùng khôn ngoan và hữu ích. Thế nhưng, hiện nay, phần nhiều họ lại yếu đuối, dễ cáu kỉnh và bất mãn, và cho rằng những thử thách cùng bệnh tật khác nhau của họ là do Thiên Chúa Toàn Năng gửi đến, cốt để thúc đẩy sự cứu rỗi của họ, để họ sám hối trong đời này cho những lầm lỗi đã qua. Song tôi không thể không nói rằng, theo ý kiến của tôi, họ đã sai lầm; bởi tôi không thể tin rằng Đấng Tối Cao lại muốn cho con người — tạo vật được Ngài yêu quý — phải sống yếu ớt và u sầu, thay vì được hưởng sức khỏe tốt và hạnh phúc. Con người tự chuốc lấy bệnh tật và đau yếu, hoặc bởi thiếu hiểu biết, hoặc do cố tình buông thả. Vậy, nếu những người tự nhận là thầy dạy chúng ta về các sự việc thiêng liêng cũng đồng thời làm gương, dạy người ta biết giữ gìn thân thể khỏe mạnh, thì họ sẽ góp phần rất lớn khiến con đường lên Thiên Đàng trở nên dễ dàng hơn. Con người cần được dạy rằng: hy sinh và tiết độ nghiêm ngặt là con đường đưa đến sức khỏe của cơ thể và lành mạnh của tâm trí; và ai sống như thế sẽ thấy rõ hơn người khác bổn phận của mình đối với Đấng Cứu Rỗi chúng ta là Đức Giê-su Kitô, Đấng đã xuống tràn thế để đổ ra huyết báu của Ngài hầu giải thoát chúng ta khỏi sự thống trị của ma quỷ — một minh chứng cho lòng nhân từ và yêu thương vô bờ của Ngài dành cho nhân loại.
Bây giờ, để kết thúc bài luận này, tôi xin nói rằng: bởi lẽ tuổi thọ chất chứa biết bao ân huệ và phước lành, và tôi, không phải bằng lý thuyết mà bằng chính kinh nghiệm quý báu của bản thân, có thể làm chứng cho điều ấy — thực vậy, tôi long trọng bảo đảm với toàn thể nhân loại rằng tôi thực sự được hưởng nhiều hơn những gì có thể kể ra. Tôi không có mục đích nào khác khi viết ra đây ngoài việc chứng minh những lợi ích to lớn phát sinh từ tuổi thọ và từ một đời sống như tôi đã sống. Tôi mong muốn thuyết phục mọi người sao cho họ được khích lệ mà tuân giữ những quy tắc tuyệt vời của sự tiết độ thường hằng trong ăn uống. Vì thế, tôi không ngừng lên tiếng kêu gọi các bạn, những người bạn của tôi, để cho đời sống của các bạn cũng được như đời sống của tôi.
dịch theo http://www.soilandhealth.org/02/0201hyglibcat/020105cornaro.html
Hết
