Phạm Nguyên Trường: KHẢO LƯỢC ADAM SMITH (4)

EAMONN BUTLER

Phạm Nguyên Trường dịch

Bàn thêm về bàn tay vô hình

Adam Smith nổi tiếng vì tư tưởng “bàn tay vô hình” của ông. Nhiều người cho rằng điều đó có nghĩa là những hành động có tính vụ lợi của chúng ta bằng cách nào đó lại tạo ra lợi ích chung cho toàn xã hội. Thí dụ, quá trình thương lượng cam go của chúng ta đã tạo ra hệ thống thị trường, là hệ thống phân phối các nguồn lực một cách cực kì hữu hiệu.

Trên thực tế, ngoài việc để cập đến “bàn tay vô hình của thần Jupiter” trong Lịch sử thiên văn học, Smith còn sử dụng mệnh để này hai lần trong toàn bộ trước tác của ông và không theo nghĩa mà mọi người vẫn nghĩ.

Người giàu tạo công ăn việc làm cho người nghèo

Trong Lí thuyết vẻ cảm nhận đạo đức, Smith cho rằng bản tay của “Thượng đế” cào bằng mọi phần thưởng về mặt kinh tể. Người giàu không thể ăn nhiều hơn người nghèo. Họ dùng phần lớn lương thực thực phẩm thu hoạch được trên phần đất của họ để trao đổi với những người khác - những người cung cấp các món hàng xa xỉ phẩm, “những đổ trang sức và nữ trang rẻ tiển”, mà người giàu có nhu cầu. Trong khí chi nghĩ đến bản thân mình, thì người giàu lại tạo công ăn việc làm cho hàng ngàn người khác.

Người giàu chọn từ đồng hàng hóá những thứ giá trị nhất và dễ thương nhất. Họ tiêu thụ nhiều hơn người nghèo một chút và do tham lam và ích kỉ, họ chỉ nghĩ đến tiện nghi của chính mình, mặc dù mục đích duy nhất mà họ đặt ra cho hàng ngàn người lao động mà họ sử dụng là thỏa mãn những mong muốn vô độ và hão huyền của mình, nhưng họ đã chia sẻ với người nghèo thành quả của tiến bộ. Họ được bàn tay vô hình dẫn dắt để làm chính cái việc phân phối những thứ cần dùng cho đời sống như thể là trái đất được chia thành những phần đều nhau cho tất cá các cư dân trên đó vậy; và như vậy là, mặc dù không có chủ đích làm việc đó, không biết việc đó, họ đang thúc đầy quyền lợi của toàn xã hội và cung cấp của cải cho rất nhiều người[1].

Nền công nghiệp trong nước và nước ngoài

Trong Của cải của các quốc gia, bàn tay vô hình được nhắc tới một lần duy nhất trong đoạn nói về những tổ chức độc quyền của nhà nước thúc đẩy những ngành công nghiệp trong nước nhằm ngăn chặn hàng hóa nước ngoài. Smith ghi nhận rằng điều đó sẽ thuyết phục dân chúng đầu tư thêm vào nền công nghiệp trong nước, dẫn tới:

Mỗi người đều... cố gắng hết sức trong việc đem vốn liếng của mình ủng hộ cho nền công nghiệp trong nước và quản lí nền kinh tế sao cho sản phẩm của nó có thể có giá trị cao nhất, mỗi người nhất định sẻ làm việc nhẩm tối đa hóa lợi tức hằng năm của xã hội. Thực ta, nói chung cá nhân mỗi người đều không có ý định thúc đầy quyền lợi của xã hội cũng như không biết rằng họ đang sớp phần thúc đẩy đến mức nào. Bằng cách ủng hộ ngành công nghiệp trong nước, anh ta chi nhắm vào sự an toàn của chính mình, và bằng cách quản lí nên kinh tẻ sao cho sản phẩm của nó có thể có giá trị cao nhất, anh ta chỉ nhắm vào lợi ích của chính minh và trong trường hợp này cũng như trong nhiều trường hợp khác, đã được bàn tay vô hình dẫn đất nhằm thúc đẩy mục đích mà anh ta không hề có khải niệm gì[2].

Hai đoạn văn trên đã làm cho những người phê bình thấy rằng khái niệm “bàn tay vô hình” của Adam Smith khác xa với quan điểm mà đa số vẫn nghĩ về nó như thể nào. Ở đoạn văn thứ nhất, kết quả tốt đẹp mà tính vụ lợi mang lại được gán cho “Thượng đế”. Ở đoạn văn thứ hai, đấy là bình luận bên lề cuộc thảo luận về ngoại thương.

Hậu quả không dự định trước của hành động của con người

Trên thực tế, các nhà phê bình đã hiểu một cách quá hạn hẹp. Tư tưởng bàn tay vô hình, như vẫn thường được hiều, thấm đẫm trong toàn bộ trước tác của Smith, đầy là nói ngay cả khi không có hai trích dẫn bên trên. Vì đấy chỉ là một câu hỏi ngắn dễ nhớ về quan điểm của Smith rằng hành động của con người có những hậu quả không dự định trước, và với điều kiện là một số luật lệ nền tảng như nguyên tác công bằng được tuân thủ, thì hành động tự tư tự lợi của các cá nhân có thể tạo ra, dù không chủ tâm, một trật tự xã hội hoạt động hữu hiệu và hữu ích cho tất cả mọi người.

Tôi chỉ nghĩ đến quyền lợi của mình khi mua một chiếc áo choàng len (sử dụng thí dụ của Smith). Tôi gần như không quan tâm đền hạnh phúc của người bán hàng và còn ít quan tâm hơn đến người thợ dệt, người chăn cừu, người cắt lông, người chải len, người thợ nhuộm, người thợ quay tơ, người chở hàng và tất cả những người khác - những người mà có thể tôi sẽ chẳng bao giờ gặp. Những người này cũng không làm chiếc áo đó vì tôi. Có lẽ họ cũng chỉ nghĩ đến việc kiếm tiền để nuôi gia đình mình mà thôi.

Nhưng tôi mua là họ có lợi vì một phần số tiền tôi bỏ ra tự động tìm cách đi đến với từng người trong số họ. Tương tự như thế, sức lao động mà mỗi người trong số họ đóng góp vào trong việc sản xuất chiếc áo khoác đã giúp tôi có chiếc áo đẹp hơn, rẻ hơn là tự mình làm lấy.

Sức lao động của hàng ngàn con người, trong những nước khác nhau, chỉ nhờ tính tư lợi của những người tham gia mà có thể được phối hợp một các hoàn toàn tự động, không cần bất kì cơ quan lãnh đạo nào. Có thể coi đấy là điều kì diệu. Nhưng Smith giả thích cực kì dễ hiểu. Việc trao đổi tự nguyện chỉ có thể xảy ra khi cả hai bên đều nghĩ rằng mình sẽ được lợi sau cuộc mặc cả. Mỗi người đều đổi cái họ không muốn lắm và nhận được cái họ muốn hơn - thí dụ, bán sức lao động lấy tiền hay dùng tiền mua hàng. Khi hàng triệu người trao đổi với nhau theo cách đó thì phúc lợi sẽ được truyền bá một cách nhanh chóng và rộng khắp trên cả nước.

Như vậy là, giá cả là sự sẵn sàng hi sinh một cái gì đó để đổi lấy một món hàng nào đó hay một dịch vụ nào đó.Nó cho chúng ta biết cản phải hướng sức lao động và đồng vón vao lĩnh vực nào để có thể thu được lợi nhuận cao nhất. Và như vậy là chúng ta đáp ứng được những nhu cầu quan trọng nhất của cộng đồng một cách tự động và hoàn toàn không có chủ ý.

Hệ thống tự duy trì

Dường như Smith đã có một số khái niệm về bản chất tiến hóá của hệ thống xã hội này. Nó tồn tại được là vì nó hoạt động, ông nói như thể. Trong tác phẩm Lí thuyết về cảm nhận đạo đức, ông quy cho tính chất đó là thánh thần hoặc gần như là của thánh thần vậy. Vì đời sống khoa học lúc đó đang bị các tu sĩ chi phối, cho nên có thể ông đã không có lựa chọn nào khác. Mà cũng có thể một trăm năm trước Darwin, đấy là cách giải thích duy nhất. Ông đã lưỡng lự giữa việc quy hệ thống cho ý muốn của thánh thần với việc coi nó là bản chất của tự nhiên, và sau này, khi đã thoát khỏi các tu sĩ và sống bằng đồng lương độc lập, tư tưởng cho rằng đấy là hệ thống tự nhiên, tự du trì có vẻ như càng ngày càng mạnh dần lên trong đầu óc của ông[3].

Điều đó không có nghĩa là chúng ta có thể làm tất cả những gì mình muốn và bàn tay vô hình sẽ chăm lo cho chúng la. Smith nhận thức rõ rằng con người có thể là những kẻ ích kỉ, đố kị, tự phụ và dễ tự ái. Quá một ngưỡng nào đó, các xu hướng tự nhiên này có thể trở thành lực lượng phá hoại, nhưng nếu giữ được điều độ thì đấy lại là những tính chất cục kì quan trọng. Tính tư lợi thúc đẩy chúng ta mua bán, và vô hình trung đã làm lợi cho tất cả mọi người. Tính ghen tị với những người giàu có động viên chúng ta cố gắng hơn nữa, và chính nó đã làm cho sản xuất, khoa học, thậm chí cả nghệ thuật phát triển. Vì chúng ta thích được người khác tôn trọng, tính tự phụ thúc đẩy chúng ta hành động một cách nhân từ. Vì sự tức giận của người khác làm chúng ta buồn nên chúng ta tránh những hành động có thể gây tổn thương cho họ. Như vậy là, hệ thống đạo đức của Adam Smith cũng là hệ thống mang tính ích kỉ, hệt như hệ thống kinh tế của ông vậy. Lợi ích mà chúng ta mang lại cho người khác chỉ là sản phẩm phụ của tham vọng của chúng ta, chúng ta không làm hại người khác là để họ không tức giận mà gây đau khổ cho ta.

Hành động mang tính cá nhân và kết quả mang tính xã hội

Nhưng muốn cho hệ thống này hoạt động một cách tự động và trơn tru thì chúng ta phải tuân thủ một số luật lệ: luật công bằng, tức là luật không cho chúng ta làm hại người khác; luật đạo đức, tức là luật thúc đẩy chúng ta kiểm chế những dục vọng thô lậu của mình; còn trong lĩnh vực kinh tế thì phải tuân thủ luật sở hữu và hợp đồng. Các bộ luật về hành vi cá nhân này hiệp lực với nhau tạo nên một trật tự xã hội hữu ích cho tất cả mọi người. Có thể chúng ta không hiểu, nhưng trong mọi trường hợp, bản năng tự nhiên của chúng ta thường là người hướng dẫn đáng tin cậy hơn là lí trí và nhận thức có hạn của chúng ta.

Cách đây chưa lâu, Giáo sư F. A. Hayek, người từng đoạt gỉai Nobel về kinh tế học, đã truy tìm xuất sứ tứ tường cho rằng trật tự xã hội hài hoà có thể xuất hiện mà không cần sự lãnh đạo tập trung từ Smith và những bậc tiền bối của ông[4]. Với nhận thức hiện đại về quá trình tiến hóa và tầm lí học, Hayek giải thích rõ làm thể nào mà những nhóm xả hội, chỉ cần tuần theo một số quy tắc hành xử nhất định, lại có thể phát đạt và tạo dựng được, dù không có chủ ý, một trật tự hoạt động trơn tru[5]. Thí dụ như trong ngôn ngữ, chúng ta đã tạo ta một cách không chủ ý một hệ thống giao tiếp cực kì hữu hiệu bằng cách đơn giản là tuân thủ một số quy tắc ngữ pháp - những quy tắc mà chúng ta tuân theo một cách tự nhiên nhưng rất khó giải thích. Trong những nhận xét về ngôn ngữ, Smith cũng tiến đến rất gần tư tưởng như thể[6].

Trật tự xã hội hữu ích đó hình thành trong quá trình chúng ta học tập để có thể sống chung với nhau. Tất cả chúng ta đều muốn thoả mãn dục vọng của mình, nhưng thường thì những dục vọng này lại mâu thuẫn với dục vọng của những người khác. Dần dần chúng ta học được rằng hành động nào thì có thể được người khác chấp nhận và không dẫn tới những xung đột mang tính phá hoại. Bằng cách đó và cùng với sự trợ giúp của sự đồng cảm giữa con người với nhau, chúng ta lập ra quy tắc công bằng, tức là quy tắc hướng dẫn ta theo đi quyền lợi của mình mà không làm hại người khác[7]. Khôi chỉ trong linh vực kinh tế mà trong các lĩnh vực hoạt độ khác chúng ta cũng tìm cách cộng tác để mọi người đều đưc lợi mặc dù chúng ta không hề có chủ ý như thế.

Một số trích dẫn từ các tác phẩm của Adam Smith

Về phân công lao động...

Trong xã hội được quản lí một cách phù hợp, việc phân công lao động tạo ra một số lượng lớn các sản phẩm đủ mọi loại, dẫn đến sự thịnh vượng chung và sẽ lan truyền đến những tầng lớp nghèo khổ nhất.

Của cải của các quốc gia,

Cuốn I, Chương I, trang 22, đoạn 10.

... và lợi thế tương đối

Dùng kính, phân bón và tường che, ở Scoland có thể trồng được những loại nho tốt nhất, rồi từ đó làm ra những loại rượu vang tốt nhất với giá đắt hơn khoảng 30 lần giá của loại rượu có chất lượng tương đương ở nước ngoài. Ngăn cẩm nhập khẩu rượu vang ngoại quốc, thúc đẩy sản xuất rượu vang đỏ ở Scotland, điều luật như thế có hợp lí không?

Của cải của các quốc gia,

Cuốn IV, Chương II, trang 458, đoạn 15.

Nguyên tắc của một người chủ gia đình khôn ngoan là không bao giờ tự làm những gì anh ta phải trả giá đắt hơn là mua... Điều được coi là khôn ngoan trong gia đình nhỏ khó có thể được coi là dại dột trong một vương quốc to.

Của cải của các quốc gia,

Cuốn IV, Chương II, trang 456-7, đoạn 11-12.

Về cạnh tranh

Nói chung, nếu một lĩnh vực kinh doanh nào đó hay phân công lao động nào đó là có ích cho xã hội thì cạnh tranh một cách rộng rãi hơn và tự do hơn sẽ làm cho chúng càng hữu ích hơn.

Của cải của các quốc gia,

Cuốn II, Chương II, trang 329, đoạn 106.

Tiêu thụ là mục đích duy nhất của mọi ngành sản xuất và quyền lợi của người sản xuất chỉ đáng được quan tâm khi và chỉ khi nó có thể phục vụ được nhu cầu của người tiêu thụ.

Của cải của các quốc gia,

Cuốn IV, Chương VIII, trang 660, đoạn 49.

... và bóp méo nghề nghiệp

Người làm cùng một nghề ít khi gặp nhau; ngay cả để vui chơi, giải trí; mà không kết thúc câu chuyện bằng âm mưu chống lại xã hội hoặc là tìm cách nâng giá.. Mặc dù luật pháp không thể gây trở ngại cho nhữngngười cùng ngành nghề đôi khi gặp gỡ nhau, nhưng cũng không được tạo điều kiện cho những cuộc gặp gỡ như thế, càng không được làm cho những cuộc gặp gỡ như thế trở thành cần thiết.

Của cải của các quốc gia,

Cuốn I, Chương X, Phần II, trang 145, đoạn 27.

Qui định bắt buộc tất những người làm cùng một nghề trong một thành phố phải đăng kí tên và địa chỉ thường trú sẽ tạo điều kiện cho những cuộc gặp gỡ như thế…Qui định cho phép những người cùng làm một nghề đóng góp nhằm giúp đỡ cho những đồng nghiệp nghèo khổ, bệnh tật, đàn bà góá và trẻ mồ côi... làm cho những cuộc gặp gỡ như thế trở thành cần thiết.

Hiệp hội không chỉ làm cho những cuộc gặp gỡ như thế trở thành cần thiết mà còn làm cho nghị quyết của đa số trở thành bắt buộc cho tất cả mọi người. Trong nghề nghiệp tự do hoặc thương mại tự do, liên kết chỉ có thể được thiết lập khi có sự đồng thuận của tất cả các thành viên và chỉ có hiệu lực khi mọi thành viên đều có chung ý kiến. Đa số các hiệp hội lại có thể đưa ra các qui định bắt buộc với những khoản phạt vạ cản trở cạnh tranh hữu hiệu hơn và kéo dài hơn bất kì một sự liên kết tự nguyện nào.

Của cải của các quốc gia,

Cuốn I, Chương X, Phần II, trang 145, đoạn 29-30.

Mở rộng thị trường và hạn chế cạnh tranh luôn luôn là mối bận tâm của các nhà buôn... Bất kì đề xuất ban hành điều luật hoặc qui định điều tiết thương mại mới nào có xuất xứ từ giai cấp đó đều phải được lắng nghe một cách cực kì thận trọng và chỉ được áp dụng sau khi đã kiểm tra một cách kĩ lưỡng và đủ lâu, kiểm tra không chỉ với một sự chú ý cao nhất mà còn với một sự nghi ngờ cao nhất nữa. Vì đề xuất đó xuất phát từ những người mà quyền lợi không bao giờ trùng khít với quyền lợi của xã hội, những người thường muốn lừa bịp, thậm chí áp bức xã hội và vì vậy mà đã nhiều lần lừa bịp và áp bức xã hội rồi.

Của cải của các quốc gia,

Cuốn I, Chương XI, trang 267, đoạn 10.

Bàn về chính phủ...

Vua chúa và các thượng thư là... những kẻ kiêu căng và xấc xược nhất vì họ giả bộ như đang chăm sóc đến sự tiết kiệm của các cá nhân riêng lẻ và ngăn chặn việc chi tiêu của họ... Họ, không có ngoại lệ, bao giờ cũng là những kẻ hoang phí nhất trong xã hội. Họ hãy tự chăm sóc lấy việc chi tiêu của chính mình và để cho các cá nhân tự chăm sóc lấy mình. Nếu việc chi tiêu hoang phí của họ không làm cho nhà nước sụp đổ thì các thần dân của họ lại càng không bao giờ làm như thể.

Của cải của các quốc gia,

Cuốn II, Chương III, trang 346, đoạn 36.

Quan chức nhà nước, người phải hướng dẫn dân chúng cách sử dụng đồng vốn của họ, không chỉ khoác lên mình một sự chú ý hoàn toàn không cần thiết mà còn chiếm được một quyền lực không những không thể trao cho bất kì cá nhân nào, mà còn không được trao cho bất kì hội đồng hay cơ quan nào, chưa ở đâu quyền lực lại trở thành nguy hiểm như khi nó nằm trong tay một kẻ điên rồ và ngạo mạn đến mức nghĩ rằng mình đủ sức sử dụng quyền lực đó.

Của cải của các quốc gia,

Cuốn IV, Chương II, trang 456, đoạn 10.

... bàn về thuế khoá...

Không có nghệ thuật nào mà một chính phủ lại học được từ một chính phủ khác nhanh hơn là nghệ thuật móc tiền từ túi người dân.