Fred Hiatt – Câu chuyện quen thuộc ở nước Nga

Phạm Nguyên Trường dịch

Mùa thu năm 1958, khi nhà văn Boris Pasternak được trao giải Nobel văn chương, Liên Xô đã tiến hành một chiến dịch tuyên truyền khốc liệt nhằm chống lại chính người con của đất nước mình. Không thể chịu đựng nổi, ông đã nghĩ đến chuyện tự sát khi vừa tròn 68 tuổi.

Pasternak có tội không chỉ vì tác phẩm Bác sĩ Zhivago không ca ngợi cuộc cách mạng Boshevik mà ông còn cho xuất bản tác phẩm này ở nước ngoài, trong khi chính quyền cộng sản đã cấm xuất bản ở trong nước.

Hiện nay người Mĩ nhớ đến Bác sĩ Zhivago có lẽ chủ yếu là nhờ bộ phim được sản xuất năm 1965, với hai ngôi sao màn bạc là Julie Christie và Omar Sharif cùng với nền nhạc khó quên của nó. Nhưng lúc đó cuốn sách này là một bất ngờ lớn, một bestseller ở phương Tây và nó đã tạo ra một vụ bê bối lớn ở Liên Xô. Bộ chính trị Đảng cộng sản Liên Xô căm thù nó như thế không phải vì nó là cuốn sách phản cách mạng mà vì nó không có tí ý thức hệ nào. Nó ca ngợi con người cá nhân – ca ngợi tình yêu, tham vọng, thi ca và cuộc truy cầu ý nghĩa của cuộc đời – theo cách mà Đảng cộng sản không thể nào chấp nhận được.

Những sự kiện này được hai cây bút Peter Finn và Petra Couvée của tờ Washington Post viết lại trong một cuốn sách vừa được xuất bản với nhan đề The Zhivago Affair. Cuốn sách trình bày những tài liệu chưa được công bố, cả của Nga lẫn của Mĩ, nhằm vẽ ra bức chân dung của một nhà văn phức tạp (trong đó có cả đời sống tình ái cũng rất phức tạp của ông) cũng như những cố gắng của CIA nhằm đưa phiên bản tiếng Nga của tác phẩm này đến tay người Nga.

Tại thời điểm, khi mà nhà cầm quyền ở điện Kremlin đang tiến hành chiến dịch tuyên truyền đầy thù hận nhằm chống lại – lần này là những tên “quốc xã” và “phát xít” ở nước Ukraine láng giềng – việc nhắc lại chiến dịch bôi nhọ đã tạo ra một sự cộng hưởng mạnh mẽ.

Bác sĩ Zhivago là tiểu thuyết đầu tay của Pasternak. Trước đó ông chỉ làm thơ. Chắc chắn ông là một người có nghị lực phi thường. Ông đã bỏ ra hơn một chục năm để hoàn thành tác phẩm dày 700 trang, phủ nhận tất cả những gì từng được tưởng thưởng và được phép tồn tại trong cái thế giới khép kín ở Liên Xô của ông.

“Trong nhà nước toàn trị này, nếu không có lòng dũng cảm của một thiên tài thì không thể sáng tác và trình bày với thế giới tác phẩm của mình”, nhà phê bình người Mĩ, ông Edmund Wilson, viết trên tờ The New Yorker.

Thế mà sau khi Nikita Khrushchev đưa cả bộ máy của Đảng chống lại mình, Pasternak đã gục ngã. “Tôi nghĩ đã đến lúc rời bỏ thế giới này rồi, thật là quá đáng,” ông đã nói với một người bạn như thế.

Tờ Pravda (Sự Thật) và những tờ báo chính thức khác gọi ông là kẻ phản bội, tên Judas, tên hợp tác với bọn quốc xã, cần phải trục xuất, hay một nhà văn nói, đáng bị bắn. Còn Khrushchev thì so sánh ông với một con lợn đáng ghét, mà lợn thì “ít nhất cũng không ỉa đái ra ngay chỗ nó ăn và ngủ”. Bạn bè ông bị buộc phải lên án ông. Ở một đất nước mà các nhà văn thường bị giết hoặc bị đưa vào trại tập trung vì những tội lỗi rất nhỏ hoặc chẳng có tội gì thì rất ít người dám chống lại, mặc dù đã có người nhảy qua cửa sổ tự sát chứ không chịu tuân phục.

“Chắc chắn là họ sẽ không tha”, một người bạn của ông viết trong nhật kí như thế.

Hiện nay tổng thống Vladimir Putin, sau khi chặn đứng cuộc thí nghiệm ngắn ngủi với chế độ dân chủ và tự do báo chí, đang dẫn dắt một chiến dịch tương tự, lần này là nhằm biện hộ cho cuộc xâm lược Ukraine và ngăn cản nước này đi theo đường lối độc lập. Người Nga không thể thoát được cái mà bài báo mới đây trên tờ New York Times mô tả là thường xuyên “khoác lác và cường điệu… thông tin sai lạc và thổi phồng, thuyết âm mưu, khoa trương quá mức và đôi khi là dối trá trắng trợn”. Tất cả những biện pháp này đã được sử dụng nhằm mô tả các quan chức và những nhà hoạt động Ukraine là những tên quốc xã bài-Nga và những kẻ hiếu chiến. Chiến dịch này đã có tác dụng, ít nhất là trong giai đoạn hiện nay, trong việc khuyến khích thái độ hung hăng và nâng cao được uy tín của Putin.

Nhưng câu chuyện của Pasternak cảnh báo rằng không nên rút ra bài học lịch sử một cách vội vàng. Người ta đã bắt ông từ chối giải Nobel, nhưng trước khi chết vào năm 1960, khi vừa tròn 70 tuổi, ông đã bắt đầu viết một tác phẩm đầy tham vọng, lần này là một vở kịch.

“Bạn còn trẻ hơn tôi và bạn sẽ được chứng kiến giai đoạn mà người ta có quan niệm khác về những chuyện đã xảy ra”, ông viết cho một trong những người phê bình mình như thế. Và ông đã đúng.

“Thật đáng xấu hổ vì tôi đã chống lại Pasternak,” một nhà thơ sau này đã nói như thế. Ngay cả Khrushchev — sau khi bị đưa ra khỏi Bộ chính trị vào năm 1964 — cũng nói rằng ông ta “thực sự lấy làm tiếc về hành động của mình đối với Pasternak”.

The Zhivago Affair, cũng nhắc cho chúng ta biết rằng ở những nước, nơi mà ngày xưa Bộ chính trị còn bây giờ thì Putin cai trị thông qua sợ hãi thì đánh giá dư luận xã hội là công việc thiên nan vạn nan.

Hầu như không có ai dám đứng lên bảo vệ Pasternak khi điện Kremlin tuyên bố rằng ông là kẻ thù. Nhưng khi ông qua đời, mặc dù báo chí chính thức không nhắc tới, đã xuất hiện những tờ rơi nói về thời gian đưa tang ông, có những tờ giấy viết tay và được dán trên tường nhà ga tuyến đường xe lửa từ Moskva đến quê ông.

“Hễ cảnh sát bóc đi thì lại xuất hiện những tờ mới”, Finn và Couvée viết. Và khi bạn bè và người thân của Pasternak khiêng quan tài ông ra khỏi nhà để đến nghĩa trang gần đấy, họ đã trông thấy hàng ngàn người Nga đứng đợi ở bên ngoài để vĩnh biệt ông lần cuối, mặc cho lực lượng KGB đông đảo cũng đứng đầy xung quanh đó.

Bài đã đăng trên Văn Việt.

http://www.washingtonpost.com/opinions/fred-hiatt-the-modern-parallels-of-the-smearing-of-boris-pasternak/2014/06/29/cf2b5b2e-fedd-11e3-8176-f2c941cf35f1_story.html